Το Βυζάντιο και η συμμετοχή 22 ελληνικών μουσείων στην Νάπολη της Ιταλίας
Ο διάσημος Άγγλος συγγραφέας Ρόμπερτ Μπάιρον απέδωσε το μεγαλείο του Βυζαντίου στην «τριπλή σύντηξη» της ρωμαϊκού σώματος, της ελληνικού νου, μιας ανατολίτικης και μυστικιστικής ψυχής.
Του Κων/νου Τζιαμπάση*
Μια συγχώνευση που η τέχνη και ο πολιτισμός ερμήνευσαν και μπόρεσαν να διαδώσουν στο πέρασμα των αιώνων, της προκύπτει από την πολύ πλούσια έκθεση «Βυζαντινοί. Τόποι, σύμβολα και κοινότητες μιας αυτοκρατορίας» που εγκαινιάστηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης από της 21 Δεκεμβρίου 2022 και θα διαρκέσει έως της 13 Φεβρουαρίου 2023.
«Η περιοχή της Καμπανίας υπήρξε αρχαιολογικά μετά την πτώση της Ρώμης και η ιστορία των χιλίων χρόνων της βυζαντινής αυτοκρατορίας μας μας την αφηγούνται τα τέχνεργα της μεγάλης έκθεσης του MANN, ένα νέο στάδιο στο ταξίδι, που ξεκίνησε από της Λομβαρδούς, της μια πιο ολοκληρωμένη ταυτότητα του μουσείου. Η Βυζαντινή Νάπολη είναι ένα κρίσιμο θέμα και για πολλούς θα είναι έκπληξη, η ανακάλυψη μιας συνυφής των πεπρωμένων μεταξύ της πόλης και της αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια έξι αιώνων, μετά την υποταγή στη Ρώμη, τη μεγαλύτερη έκταση στην ιστορία της. Και ακόμη και όταν η βυζαντινή κυριαρχία της Νάπολης εξατμίστηκε, αυτή η σύνδεση με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν αμφισβητήθηκε ποτέ και μετατράπηκε σε κινητήριο δύναμη για να κρατηθούν ζωντανές οι επαφές με τη Μεσόγειο, η ένταση της της κόσμους. Το MANN είναι λοιπόν το ιδανικό μέρος στην Ιταλία για να αφηγηθείς αυτή την ιστορία», σχολιάζει ο Διευθυντής του Μουσείου της Νάπολη, Paolo Giulierini.
Η έκθεση για τους Βυζαντινούς, σε επιμέλεια του Federico Marazzi (Suor Orsola Benincasa University of Naples), αναπτύσσει της ιστορικές φάσεις μετά τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε δεκαπέντε ενότητες, αφιερώνοντας έμφαση στη Νάπολη (μια «βυζαντινή» πόλη για περίπου έξι αιώνες, μετά την κατάκτηση από τον Βελισάριο και της στρατιές του το 536 μ.Χ.) και εμβάθυνση των δεσμών μεταξύ της Ελλάδας και της νότιας Ιταλίας.
Εξετάστηκαν διάφορα θέματα: η δομή της εξουσίας και το κράτος, αστικοί και αγροτικοί οικισμοί, οι πολιτιστικές ανταλλαγές, η θρησκοληψία; Της τέχνες και της εκφράσεις του γραπτού, λογοτεχνικού και διοικητικού πολιτισμού. Εκτίθενται πάνω από τετρακόσια έργα, προερχόμενα από της συλλογές MANN και από δάνεια που χορηγήθηκαν από 57 από τα κύρια μουσεία και ιδρύματα που φιλοξενούν βυζαντινό υλικό στην Ιταλία και την Ελλάδα (33 ιταλικά και 22 ελληνικά μουσεία συμπεριλαμβανομένων των νησιών, τα μουσεία του Βατικανού). Χάρη στην έγκριτη συνεργασία με το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, πολλά από τα υπό κατασκευή υλικά είναι ορατά για πρώτη φορά: αρκετά τεχνουργήματα βρέθηκαν, μάλιστα, κατά της ανασκαφές για την κατασκευή του μετρό της Θεσσαλονίκης. Άλλα ευρήματα, δανεισμένα από την Εφορεία Αρχαιολογίας, Καλών Τεχνών και Τοπίου της Νάπολη, βρέθηκαν της ανασκαφές της Γραμμής 1 του Μετρό της πόλης.
Τα αντικείμενα που εκτίθενται διακρίνονται από την ποικιλία των υλικών και των λειτουργιών: γλυπτά, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, instrumentum domesticum, σφραγίδες, νομίσματα, κεραμικά, σμάλτα, ασημένια έπιπλα, κοσμήματα και αρχιτεκτονικά στοιχεία δίνουν μια περιγραφή μιας σύνθετης πραγματικότητας, που χαρακτηρίζεται από την αριστεία κατασκευής και τέχνη. Χάρη στα σύμβολα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, η δημιουργικότητα του αρχαίου κόσμου «μεταβαίνει» έτσι στον Μεσαίωνα, με μια γλώσσα που ανανεώνεται από τη χριστιανική πίστη και εμπλουτίζεται από ιρανικά και αραβικά πολιτιστικά μοσχεύματα.
Η έκθεση συνοδεύεται από πλούσιο εκδοτικό υλικό: επιστημονικό κατάλογο (που θα κυκλοφορήσει τον Ιανουάριο 2023), σύντομο οδηγό, έκδοση των βυζαντινών διαδρομών της Καμπανίας και οδηγό αφιερωμένο στα παιδιά.
Περίπου σαράντα χρόνια μετά την τελευταία έκθεση στην Ιταλία, μια έκθεση αφηγείται τον συναρπαστικό και περίπλοκο κόσμο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας: εκείνη την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία επέζησε για σχεδόν δέκα αιώνες από την πτώση του pars Occidentis, όταν ο βάρβαρος Οδόακρης το 476 μ.Χ. κατάφερε να καθαιρέσει τον τελευταίο αυτοκράτορα της Δύσης Ρωμύλο Αύγουστο.
Τότε ήταν που η Κωνσταντινούπολη, η πόλη στον Βόσπορο, το αρχαίο Βυζάντιο που επανιδρύθηκε το 330 από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ως «Νέα Ρώμη», έγινε το πολιτικό, θεσμικό και πολιτιστικό κέντρο και η καρδιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μια αυτοκρατορία που, στην πραγματικότητα, συνέχισε να υπάρχει μέχρι το 1453 (έτος της πτώσης της πρωτεύουσας στα χέρια των Οθωμανών του Μωάμεθ Β’), με την πάροδο του χρόνου με διαφορετικές έννοιες: η ελληνική γλώσσα, για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε για επίσημα έγγραφα και ο Χριστιανισμός είχε θεωρηθεί ως η κρατική θρησκεία, που καθόρισε την ταυτότητα της Αυτοκρατορίας.
Αυτή η «αλλαγή δέρματος» οδήγησε της μελετητές, από τον δέκατο έβδομο αιώνα και μετά, να αναζητήσουν ένα νέο όνομα – Βυζαντινή Αυτοκρατορία – για να υποδείξει μια πολιτική πραγματικότητα που συνέδεε Ανατολή και Δύση, συμβάλλοντας έτσι αναμφισβήτητα όχι μόνο στη διαμόρφωση της μεσαιωνικής Ευρώπης, αλλά και στη γένεση του ανθρωπισμού. Μόλις οι προκαταλήψεις των αρχών του 18ου αι., συνέδεαν τον βυζαντινισμό με την αρνητικότητα μιας ακυρωτικής γραφειοκρατίας και μιας στατικής κοινωνίας, είχαν ξεπεραστεί, ο μύθος του Βυζαντίου, μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας, είχε πλέον μεγαλώσει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια.
*O Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
