Στις πλαγιές του λόφου Κάστελλος, σε υψόμετρο περίπου 375 μέτρων και μόλις 10 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο, απλώνεται αμφιθεατρικά η Κριτσά, ένα από τα παλαιότερα και πιο ζωντανά χωριά της Κρήτης. Χτισμένο ανάμεσα σε απέραντους ελαιώνες, με θέα προς τον κόλπο του Μεραμπέλλου, το χωριό αποτελεί σημείο αναφοράς για την ιστορία, τον πολιτισμό και τη γαστρονομία της Ανατολικής Κρήτης.
Ιστορία και πολιτιστική κληρονομιά
Η Κριτσά έχει βαθιές ιστορικές ρίζες. Ο τόπος κατοικήθηκε ήδη από τα υστερομινωικά χρόνια και γνώρισε ακμή κατά τη βυζαντινή και φραγκοκρατούμενη περίοδο. Στον Μεσαίωνα καταγράφεται ως το μεγαλύτερο χωριό της Κρήτης, ενώ κατά τον 19ο αιώνα αποτέλεσε έδρα τοπικού δήμου. Σήμερα ανήκει στον Δήμο Αγίου Νικολάου και εξακολουθεί να κρατά τον παραδοσιακό της χαρακτήρα, με λιθόστρωτα σοκάκια, καμάρες, μικρές πλατείες και σπίτια με ανθισμένες αυλές που θυμίζουν Κυκλάδες.
Η ιδιαίτερη ομορφιά και η αυθεντικότητα της Κριτσάς αποτέλεσαν σκηνικό για γνωστές ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου, όπως οι «Φουρτουνάκηδες και Βροντάκηδες» και «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», κάνοντάς τη γνωστή σε ένα ευρύτερο κοινό.
Η αρχαία Λατώ
Σε μικρή απόσταση από το χωριό, συναντά κανείς τον σημαντικότερο ίσως αρχαιολογικό χώρο της περιοχής: την αρχαία πόλη Λατώ. Κτισμένη στρατηγικά σε διάσελο δύο λόφων, με θέα στον κόλπο του Μεραμπέλλου, υπήρξε από τις ισχυρότερες δωρικές πόλεις-κράτη της Κρήτης. Η ακμή της τοποθετείται στον 4ο και 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η προστάτιδά της ήταν η θεά Ειλειθυία, θεότητα του τοκετού. Τα ερείπια της πόλης, με αγορά, ναούς και οχυρωματικά έργα, μαρτυρούν το μεγαλείο ενός τόπου που υπήρξε πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο της περιοχής.
Οι Βυζαντινοί ιεροί ναοί της Παναγίας Κεράς και του Άγιου Ιωάννη Θεολόγου
Αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Κριτσάς είναι η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Κεράς, από τα σπουδαιότερα μνημεία της Κρήτης. Ο ναός, που χρονολογείται στον 13ο αιώνα, είναι τρίκλιτος και διατηρεί εξαιρετικές τοιχογραφίες που απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή της Παναγίας, την Ανάληψη και τη Σταύρωση, αλλά και μορφές αγίων με μοναδική εκφραστικότητα. Αποτελεί σημείο αναφοράς για τη βυζαντινή τέχνη στο νησί.
Εξίσου σημαντικός για τους κατοίκους είναι ο ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγος, όπου κάθε χρόνο στις 27 Σεπτεμβρίου τελείται το πανηγύρι του Αγίου, συνδυάζοντας θρησκευτική ευλάβεια με παραδοσιακό γλέντι, μουσική και χορό.
Λαογραφία και τοπικές εορτές
Η Κριτσά φημίζεται για την πλούσια λαογραφική της παράδοση. Η μουσική με λύρα, λαούτο και βιολί συνοδεύει τις γιορτές και τα πανηγύρια, ενώ οι χοροί, όπως ο πεντοζάλης και ο συρτός, αποτελούν ζωντανή έκφραση της τοπικής κουλτούρας. Σημαντικά δρώμενα του καλοκαιριού είναι η Γιορτή της Μυζηθρόπιτας, που τιμά το αγαπημένο τοπικό έδεσμα, και τα Μαγεροτσικαλιάσματα, αφιερωμένα στις γυναίκες της Κριτσάς και στη μοναδική μαγειρική τέχνη τους. Οι εκδηλώσεις αυτές γεμίζουν την πλατεία με κόσμο, γέλια, μουσικές και μυρωδιές παραδοσιακών φαγητών.
Εξίσου χαρακτηριστικό στοιχείο της τοπικής λαογραφίας είναι η παρασκευή της τσικουδιάς το φθινόπωρο, που συνοδεύεται από γλέντια στα καζάνια. Έτσι, η καθημερινότητα μπλέκεται με τον κύκλο της γης και των εποχών, μετατρέποντας την παραγωγή σε γιορτή.
Η γεύση της Κριτσάς
Η τοπική κουζίνα αποτελεί άλλο ένα κεφάλαιο της ταυτότητας του χωριού. Βασισμένη στο εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδο που παράγεται στους ελαιώνες της περιοχής, συνδυάζει απλότητα και γεύση. Στα παραδοσιακά πιάτα ξεχωρίζουν ο κόκορας με χυλόφτες, το γαμοπίλαφο με στακοβούτυρο, το αρνί τσιγαριαστό, τα τυροπιτάκια με μέλι, αλλά και τα γλυκά όπως το γαλακτομπούρεκο. Οι ντόπιοι φημίζονται για τη φιλοξενία τους και συχνά ο επισκέπτης καλείται να δοκιμάσει σπιτικά φαγητά, τυριά, ελιές και κρασί.
Στην Κριτσά λειτουργούν επίσης παραδοσιακές ταβέρνες που συνεχίζουν την κρητική γαστρονομία με μεράκι και αναδεικνύουν με δημιουργικότητα τις τοπικές γεύσεις.
Η φύση και οι γύρω περιοχές
Πέρα από την ίδια την αρχιτεκτονική και τα μνημεία, η Κριτσά προσφέρει στον επισκέπτη μοναδικές φυσικές εμπειρίες. Το φαράγγι της Κριτσάς, μήκους περίπου 13 χιλιομέτρων, ενώνει το χωριό με τον οικισμό Τάπες και αποτελεί αγαπημένο μονοπάτι για πεζοπορία, με άγρια ομορφιά, βραχώδη τοπία και εναλλαγές βλάστησης. Η φύση εδώ συμπληρώνει με τον καλύτερο τρόπο το μωσαϊκό πολιτισμού και παράδοσης.
Ένα ζωντανό χωριό με διαχρονική ψυχή
Η Κριτσά δεν είναι απλώς ένα τουριστικό αξιοθέατο, αλλά ένα χωριό με ενεργό κοινότητα και πλούσια κοινωνική ζωή. Οι κάτοικοι, που αυξάνονται το καλοκαίρι με την επιστροφή των ξενιτεμένων, κρατούν ζωντανά τα ήθη και τις παραδόσεις, ενώ παράλληλα αγκαλιάζουν τον επισκέπτη με ζεστασιά. Εδώ ο χρόνος μοιάζει να κυλά πιο αργά, μέσα σε έναν ρυθμό που ακολουθεί τη φύση, την πίστη και την ανθρώπινη επαφή.
Η Κριτσά είναι ένας τόπος όπου η ιστορία συναντά την παράδοση και η καθημερινότητα αποκτά χρώμα μέσα από γιορτές, γεύσεις και μνημεία. Από την αρχαία Λατώ και την Παναγία Κερά, μέχρι τα τοπικά πανηγύρια και τη μυρωδιά της μυζηθρόπιτας, το χωριό αυτό αποτελεί έναν ζωντανό θησαυρό της Κρήτης. Για όποιον αναζητά την αυθεντικότητα και την ουσία της κρητικής ψυχής, η Κριτσά είναι προορισμός που αξίζει να ανακαλύψει και να κρατήσει στην καρδιά του.
Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης
