Μια έκθεση γεμάτη γυναίκες που αξίζει να «συναντήσουν» και οι άνδρες. Η μετανάστρια εταίρα Αλίνη, η οποία έφυγε από τη ζωή εγκυμονούσα στη Δήλο, και η νεαρή Βίττη που τη θρηνούσε η μάνα της τον 5ο π.Χ. αι. στην Αμοργό.
Επιμέλεια: Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης
Η ποθητή αρχόντισσα Νεικώ από τη Σίκινο με τη σωρό της βίαια χτυπημένη κι εκείνη η γυναίκα που τη χτυπούσε ο άνδρας της στην παράσταση ενός ελεφαντοστέινου σφραγιδόλιθου από τον 8ο-7ο αι. π.Χ. Η «Πότνια της Τήνου» που σε κοιτά κατάματα από έναν πίθο του 660-650 π.Χ. από το Ξώμπουργκο και η Άρτεμις σε ένα σπάνιο χάλκινο ανάγλυφο ή και αγέρωχα σμιλεμένη στο μάρμαρο. Οι πήλινες κόρες της Κέας, η «κυρά της Φυλακωπής» με την ασυνήθιστη συνοδό της και η κόρη από τη Θήρα, γαλήνια υπέρλαμπρη στη σκευή της από ναξιώτικο μάρμαρο. Η αγία Αναστασία η φαρμακολύτρια από τη Χώρα της Νάξου καθώς αντικρίζει την αιμάσσουσα Σαντορινιά της προϊστορίας από το Ακρωτήρι. Η Ίσιδα Πελαγία των ρωμαϊκών χρόνων πλάι στις Παναγίες που επικαλούνταν για την επιβίωσή τους ναυτικοί και ψαράδες. Η δυναμική επιχειρηματίας Μαγία Πούλχρα, η οποία στα ρωμαϊκά χρόνια είχε επαγγελματικές δοσοληψίες από τη Μήλο ως την Ιταλία, και μια άλλη κυρία από την Μήλο του 15ου αι. που δώρισε την εικόνα της βρεφοκρατούσας στην Παναγία Κορφιάτισσα στο νησί της.
Ένα αρχιπέλαγος πού όπου και αν πιάσεις λιμάνι συναντάς τόπους με ονόματα γένους θηλυκού. Τι θέση και ρόλους, όμως, είχαν στον κόσμο οι γυναίκες (θνητές και θεές) που κατοίκησαν τις Κυκλάδες μέσα στους αιώνες;
Οι «Κυκλαδίτισσες» η αναμενόμενη έκθεση ανοίγει τις πόρτες της στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από σήμερα 12 Δεκεμβρίου και έως τις αρχές Μαΐου του 2025. Οι «Κυκλαδίτισσες» αφηγούνται ελεύθερα τις ιστορίες τους, αυτές που αποσιωπήθηκαν ή παραμορφώθηκαν από το αφήγημα των ανδρών.
Ο ρόλος τους σε αυτό που σήμερα θεωρούμε πολιτισμικό απόθεμα του αρχιπελάγους των Κυκλάδων αναδεικνύεται μέσα από ιστορίες που ο επισκέπτης καλείται να βιώσει, ρίχνοντας ένα προσεκτικό βλέμμα στις μικρές λεπτομέρειες, ενώ θαυμάζει μεγάλα έργα, διαβάζει μια επιγραφή ή σκύβει πάνω από μια λατρευτική εικόνα ή μια επιστολή. Ενεργοποιώντας τις αισθήσεις του, θα φανταστεί ότι αγγίζει την άκρη ενός ενδύματος ή τα χρυσά κοσμήματα και βάσει των μαρτυριών για τη ζωή αυτών των γυναικών θα φτιάξει μια εικόνα για τους ρόλους που τους όρισε η κοινωνία και τον τρόπο που ισορρόπησαν ανάμεσά τους, καθώς αυτοί μεταμορφώνονταν στο πέρασμα του χρόνου.
Σε μια εποχή που ο ρόλος της γυναίκας είναι υπό διαρκή συζήτηση και διαπραγμάτευση, 180 εκθέματα από την πρώιμη προϊστορία μέχρι τον 19ο αιώνα, χωρισμένα σε δώδεκα ενότητες, μαρτυρούν τη γυναικεία ταυτότητα, όπως αυτή διαμορφώνεται ανά τους αιώνες και καθορίζεται από τις ειδικές συνθήκες της κυκλαδικής νησιωτικότητας στη μεγαλύτερη έκθεση που έχει γίνει για τον κυκλαδικό πολιτισμό μέχρι σήμερα.
Στεκόμαστε στη ροτόντα, στο ισόγειο του Μεγάρου Σταθάτου. Στο κέντρο της βρίσκεται η περίφημη Κόρη της Σαντορίνης, ένα από τα δύο εμβληματικά εκθέματα παγκόσμιας σημασίας που θα δουν οι επισκέπτες και γύρω τους θα μπορούσε να στηθεί μια ολόκληρη έκθεση. Οι επιμελητές έχουν δώσει στην καλλονή του 7oυ αιώνα π.Χ. με το μακρύ δωρικό πέπλο, που εδώ αποκαλύπτεται σε όλο του το μεγαλείο, και τη μοναδική καλλιτεχνική αξία, που σχεδόν δεν έχει αγγίξει ο χρόνος, τη θέση που της αρμόζει.
Η υπερφυσικού μεγέθους αρχαϊκή κόρη από λευκό ναξιώτικο μάρμαρο, ύψους 2,48 μ., ήρθε ανέλπιστα στο φως το 2000. Είναι ένα σπάνιο αριστούργημα της ελληνικής γλυπτικής, από τα σπουδαιότερα αρχαϊκά αγάλματα στον κόσμο, επισήμως αδημοσίευτη, με ελάχιστους να την έχουν δει διά ζώσης και ελάχιστες φωτογραφίες της να έχουν κυκλοφορήσει, και έρχεται για πρώτη φορά στην Αθήνα.
Σε διπλανή αίθουσα δεσπόζει η περίφημη Τοιχογραφία των «Λατρευτριών από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης. «Πλέον αποκαλείται «Οι γυναίκες στο άδυτο» και νομίζω πως θα αλλάξει και επισήμως η ονομασία της μετά την έκθεση», λέει ο κ. Αθανασούλης για τη μοναδική αφηγηματική τοιχογραφία μνημειακών διαστάσεων που, με τέσσερα μέτρα μήκος, καταλάμβανε ολόκληρο τον τοίχο ενός δωματίου. Πρόκειται για μια τοιχογραφία με εξαιρετικό ενδιαφέρον που ακόμα και σήμερα κάποια στοιχεία της παραμένουν σκοτεινά ή μυστηριώδη. Οι τρεις γυναίκες που απεικονίζονται φαίνεται να κατευθύνουν την πομπή μύησης μιας νεαρής κοπέλας με το κεφάλι βαμμένο γαλάζιο και τους βοστρύχους να κρέμονται.
Οι επιμελητές αποφάσισαν να ανοίξουν μια απρόσμενη συνομιλία μεταξύ της τοιχογραφίας και μιας πολύ μεταγενέστερης βυζαντινής παλαιολόγειας εικόνας που είναι στημένη ακριβώς απέναντι. Βρέθηκε σχεδόν εντελώς κατεστραμμένη στη Νάξο και όταν κατάφεραν να την καθαρίσουν αποκαλύφθηκε η μορφή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας, η οποία κρατάει ένα φιαλίδιο με φάρμακο. Πρώτη φορά εμφανίζονται αυτά τα έργα μαζί, πλέκοντας μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστούν η αιμάσσουσα Πότνια που παίρνει τον κρόκο για να γιατρέψει την πληγή της και μια αγία, «με την άνωθεν δύναμη να λύει και να καταστρέφει των φαρμάκων και των δηλητηρίων τα δεινά αποτελέσματα και τις ενέργειες».
Το άλλο ενδιαφέρον της έκθεσης είναι ότι δεν οριοθετείται χρονικά, πιάνει τις Κυκλάδες από τη νεολιθική εποχή και τις ακολουθεί μέχρι τον 19ο αιώνα. Ξεφεύγοντας από τα στεγανά της περιοδολόγησης, οι επιμελητές έχουν προσεγγίσει τη θεματική τους με βάση τις γυναίκες σε ένα συγκεκριμένο χώρο όπου ζουν ανεξάρτητα από τον χρόνο, με νοηματικές συνάφειες και διαχρονικούς μίτους ή ακόμα και με ρήξεις που αποκαλύπτονται μέσα από τα εκθέματα.
Εδώ, λοιπόν, έχει φτάσει για να πει την ιστορία του ένα σπουδαίο άγαλμα από τη Δήλο που φεύγει για πρώτη φορά από το νησί και το μουσείο του, η Άρτεμις Ελαφηβόλος. Για πρώτη φορά, επίσης, βγαίνει στο φως και εκτίθεται η Νικώ από την Επισκοπή Σικίνου. Πρόκειται για τον σκελετό και τα ευρήματα μιας αποκλίνουσας ταφής, μιας γυναίκας γύρω στα 35-40 που η κατάσταση των οστών της μαρτυρά βασανισμό: σπασμένα μηριαία οστά, γνάθος και στέρνο.
Ποια ήταν η Νικώ, που βρέθηκε στη Σίκινο ένα φτωχικό νησί των Κυκλάδων, με σημάδια βασανισμού αλλά και κτερισμένη, με πολύ χρυσό –μια καρφίτσα με ένα καμέο εξαιρετικής ποιότητας που μόνο η ανώτατη αριστοκρατία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατείχε-, η γυναίκα για την οποία στήθηκε ένα εντυπωσιακό μαυσωλείο, εκτός της κλίμακας ενός μικρού νησιού;
Σε ένα κομμάτι της έκθεσης δυο εποχές αντιπαραβάλλονται μέσω δύο προικοσυμφώνων που δείχνουν τη θέση της γυναίκας διαχρονικά. Σε μια επιγραφή ελληνιστική από τη Μύκονο αναγράφονται ονόματα γυναικών, οι προίκες τους και αυτοί στους οποίους ανήκουν: η γυναίκα είναι κτήμα του πατέρα και μεταβιβάζεται στον σύζυγο.
Ακριβώς δίπλα παρουσιάζεται χειρόγραφο προικοσύμφωνο από τη Μύκονο του 17ου αιώνα, όπου αναφέρονται τα προικιά που παίρνει η Αννέζα στο μπαούλο της φεύγοντας από το πατρικό για τη συζυγική στέγη. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε μια οικονομική συναλλαγή και μια κοινωνική πρακτική που δείχνει τη θέση της γυναίκας σε κοινωνίες που απέχουν αιώνες μεταξύ τους.
Αν οι εκθέσεις φτιάχνονται για να αφηγούνται ιστορίες που οδηγούν σε ευρύτερους προβληματισμούς που μας μετακινούν έστω και ελάχιστα ώστε να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε το παρελθόν και την επίπτωση ή την επίδρασή του στο παρόν, η έκθεση αυτή αποτελεί το τέλειο παράδειγμα, μεγάλη πρόκληση και μια βάση απαιτητική για τη συζήτηση που αφορά όχι μόνο τις γυναίκες και τα φύλα αλλά και τον τρόπο που θέλουμε να μιλήσουμε για την πολιτιστική μας κληρονομιά.
Για να συγκροτηθεί αυτός ο σύγχρονος και δελεαστικός για τον επισκέπτη ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας δαπανήθηκε πολύς χρόνος, έγινε μεγάλη ακαδημαϊκή έρευνα και προεργασία και ανταλλάχθηκε τεχνογνωσία σε πνεύμα αγαστής συνεργασίας. Στόχος της έκθεσης και βαθιά επιθυμία όσων συνέβαλαν στην πραγματοποίησή της είναι να ακουστούν οι φωνές των σιωπηλών, ακίνητων στον χρόνο γυναικών. Όποιος έρθει εδώ, θα ταυτιστεί, θα αναρωτηθεί, θα νιώσει τη διαδρομή της γυναίκας του
Αρχιπελάγους, θα συμπορευτεί μαζί της και θα υποκλιθεί τελικά στο μεγαλείο της.
