Στο πέρασμα του χρόνου οι ανθρώπινες δραστηριότητες αλλάζουν και μαζί τους οι αποτυπώσεις τους στο χώρο. Η εκκλησιαστική ιστορία συμβαδίζει με τις αλλαγές αυτές. Άλλοτε τις καθορίζει και άλλοτε καθορίζεται από αυτές. Αποτελεί, έτσι κι αλλιώς, αναπόσπαστο μέρος ενός συνόλου που ορίζεται στο χώρο και το χρόνο από τις ιδέες και τις δράσεις των ανθρώπων. Οι εκκλησίες διηγούνται την ιστορία των τόπων τους και οι τόποι διατηρούν στη μνήμη τους ως δείκτες τις εκκλησίες τους. Το «Μονήδριον της Ευαγγελίστριας» συνδέθηκε ιδιαίτερα με την συνοικία της Πρόνοιας και με τις «σπηλιαίς και τα λαγούμια» του μυκηναϊκού εκτεταμένου νεκροταφείου. Το μοναστηράκι (μονύδριο) δηλώνει με διάφορους τρόπους την ύπαρξή του ήδη από τον 17ο αιώνα, όταν στην περιοχή που ερημοποιήθηκε από τις επιδρομές των Τούρκων, ανάμεσα στους λόφους Ευαγγελίστριας και Παλαμηδίου, η Βενετική διοίκηση (1686-1715) εγκατέστησε βετεράνους στρατιωτικούς. Από τότε, κατά τον Αντ. Μηλιαράκη στη Γεωγραφία του (1886), το προάστειο του Ναυπλίου ονομάστηκε Πρόνοια.
Η Ευαγγελίστρια καταγράφεται στα ενετικά κατάστιχα των ενοριών (1696), ως «εκκλησία του παπα-Ιάκοβου Βουρδούχα εξ Αθεινών» και ως «Παναγία Βούρδουκα» στους πίνακες με την έγγειο περιουσία των μονών του Ναυπλίου (1703-1705). Μετά την επανάσταση όμως και ιδιαίτερα κατά την Καποδιστριακή περίοδο η ιστορία της συνδέεται άμεσα με την εγκατάσταση των Κρητών προσφύγων και μάλιστα η λειτουργία της και οι εφημέριοί της αποτελούν ζήτημα έντονων διεκδικήσεων από τους Κρητικούς που κατοικούν πλέον την περιοχή στα «πόδια της Ευαγγελίστριας». Μέχρι τότε, λειτουργεί ο Ι.Ν. Αγίων Πάντων, ενώ η Αγία Τριάδα κατασκευάζεται μετά το 1831. Οι Κρητικοί διεκδικούν έντονα την μετατροπή της Ευαγγελίστριας σε ενοριακό ναό καθώς βρίσκεται «ακριβώς πάνω από τα σπίτια τους, ενώ είναι υποχρεωμένοι να εκκλησιάζονται στη σπηλιά των Αγίων Πάντων»! Φτάνουν μάλιστα μέχρι και στην αποχή από τον εκκλησιασμό και πετυχαίνουν, το 1832, να δοθεί η άδεια και ο ναός να λειτουργεί ως ενοριακός για τους Κρήτες. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να δει κανείς τις «κόντρες» μεταξύ ιερέων και εκκλησιαστικού συμβουλίου των «Αγίων Πάντων» και της κοινότητας των Κρητών οι οποίοι διεκδικούν την «Αγία Ευαγγελίστρια» ως ενοριακό τους ναό. Όπως επίσης έχει ενδιαφέρον η καταγραφή των διοικητικών αποφάσεων και παρεμβάσεων στην εκκλησιαστική ζωή.
Από το 1830 μέχρι και το 1975, το αρχιτεκτονικό και νομικό πρόσωπο του ναού αλλάζει σημαντικά. Με τέσσερεις διαδοχικές νομοθετικές ρυθμίσεις καθορίζεται η νομική του υπόσταση. Το 1911 (ενοριακός ναός Πρόνοιας Ναυπλίου), 1948 (μετατροπή σε ορφανοτροφειακό ναό του «Λαλουκιώτειου Εκκλησιαστικού Ορφανοτροφείου»), 1957 (επανίδρυση ενοριακού ναού), 2020 (αναγνώριση σύστασης ενορίας). To 1975 είναι η χρονιά της «εκ βάθρων ανοικοδομήσεως του Ιερού Ναού της Ευαγγελίστριας». Για το σκοπό αυτό δημοσιεύονται τακτικά στον τοπικό τύπο οι δωρητές και τα ποσά που καταθέτουν για την ανοικοδόμηση. Μάλιστα η Ερανική Επιτροπή δημοσιεύει κείμενο ευχαριστιών με τίτλο «Ευχαριστίαι-Έκκλησις» στο οποίο σημειώνεται:
Ο τίμιος ιδρώτας των καλών χριστιανώνεθεμελίωσε και ήδη υπερίψωσε τον, εν Ναυπλίω, εκ θεμελίων ανεγειρόμενον Ιερόν Ναόν της «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑΣ». […] Μια προσπάθεια ακόμη, μια καλή διάθεσις, μια απλόχερη χειρονομία από όλους μας, θα φέρη εις αίσιον πέρας το έργον τούτο, προς δόξαν του θεού, προς τιμήν της Κυρίας των Αγγέλων, και προς έπαινον ζηλευτόν των καλών ανθρώπων.
Σήμερα, ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου αναπτύσσει μια σειρά από συμπληρωματικές στην ενοριακή λειτουργία δραστηριότητες, οι οποίες της δίνουν μια ξεχωριστή θέση στην γενικότερη κοινωνική ζωή της πόλης του Ναυπλίου και της Αργολίδας. Παρ’ ότι φαντάζει πλεονασμός να μιλήσουμε και πάλι για το πασίγνωστο «Συσσίτιο της Ευαγγελίστριας», χρειάζεται να τονίσουμε τη σημασία του καθώς η δράση του έχει ήδη ξεπεράσει ακόμη και τα όρια του Δήμου προσφέροντας τις υπηρεσίες αλληλεγγύης σε ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια σε πολλά άλλα μέρη της ευρύτερης περιοχής. Όμως στα θέματα που θα αναφερθούμε ιδιαίτερα στα επόμενα δυο κείμενα, είναι το Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης που βρήκε νέο χώρο στο κεντρικό κτίριο και το «Πανηγύρι της Ευαγγελίστριας». Και τα δυο αποτελούν πόλο έλξης για εκατοντάδες επισκέπτες, ενώ το «Προσκύνημα» έχει ξεπεράσει προ πολλού τον «παναργολικό» του χαρακτήρα όπως σημειώνει ο Γ. Χώρας με φήμη που απλώνεται πλέον σε ολόκληρη τη χώρα.
(Γ. Κόνδης)
