Ξημερώνοντας η 1η Οκτωβρίου 1944 μπήκαν στην Τρίπολη οι αντάρτες του ΕΛΑΣ και λίγο αργότερα ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης “εθνικής ενότητας” Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ Άρης Βελουχιώτης και η ηγεσία του ΕΑΜ Πελοποννήσου με τον μητροπολίτη Ηλείας Αντώνιο. Είχε προηγηθεί η αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων στις 9 Σεπτεμβρίου, αφήνοντας πίσω σύνδεσμο έξι γερμανών και δύο γερμανοντυμένων Ελλήνων που παραδόθηκαν αργότερα στις 25 Σεπτέμβρη στους Άγγλους, στη Μάκρη, ως αιχμάλωτοι πολέμου. Αυτά αναφέρει, στο αναλυτικό της ημερολόγιο η Έλσα Σέγκερνταλ, σύζυγος του Άξελ Πέρσον, Διευθυντή του Ερυθρού Σταυρού στην Πελοπόννησο, όπως καταγράφει ο Κωστής Παπαγκόγκος στο βιβλίο του «Αρχείο Πέρσον».
Οι αποχωρούντες γερμανοί με την κάλυψη δύο σωμάτων ταγματασφαλιτών από τον Αχλαδόκαμπο και το Ελαιοχώρι, ανατίναξαν την μεγάλη γέφυρα του τραίνου στις 10 Σεπτεμβρίου. Η πολιορκία των ταγματασφαλιτών και του γερμανικού συνδέσμου από τις αντιστασιακές δυνάμεις καθώς οι προσπάθειες για αναίμακτη παράδοση της Τρίπολης, έβρισκε αντίθετη την ηγεσία των “Ταγμάτων Ασφαλείας” που επεδίωκε να κερδίσει χρόνο προκειμένου να παραδοθούν στις αγγλικές δυνάμεις που έφθασαν στην περιοχή το τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτέμβρη. Είναι γνωστή σήμερα η μοναδική συμφωνία σε όλη την διάρκεια του πολέμου μεταξύ Άγγλων και Γερμανών για την ταχεία και απρόσκοπτη αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων από την Ελλάδα που κινδύνευαν να αποκοπούν από την προέλαση των Σοβιετικών στρατευμάτων στα Βαλκάνια. Για αυτόν τον λόγο καθυστέρησε και η απόβαση των Βρετανικών δυνάμεων στην Πελοπόννησο.
Τα “τάγματα ασφαλείας” ήταν αποφασισμένα να θέσουν τον λαό της πόλης ως ανθρώπινη ασπίδα σε περίπτωση εφόδου των ανταρτών. Συνέχισαν μάλιστα τις εκτελέσεις αντιστασιακών αυτή την περίοδο σύμφωνα με αναφορά της Έλσας Σέγκερνταλ που επιβεβαιώνουν ληξιαρχικές πράξεις θανάτου των εκτελεσμένων. Η άφιξη των Άγγλων έδωσε την δυνατότητα για ουσιαστικές διαπραγματεύσεις που κατέληξαν σε συμφωνία την 25η Σεπτεμβρίου. Η συμφωνία προέβλεπε την αποχώρηση των “ταγμάτων ασφαλείας”, μετάβαση συνοδεία Άγγλων στους Μύλους Αργολίδας και από εκεί στις Σπέτσες.
Παραμονή της απελευθέρωσης, 30 Σεπτεμβρίου, οι δεσμοφύλακες ταγματασφαλίτες αποχώρησαν από τις φυλακές (υπόγεια Δικαστικού Μεγάρου, ποινικές φυλακές, σφαγεία, κρατητήρια αστυνομικών σταθμών, ασφάλειας, κ.ά.) και οι κρατούμενοι βγήκαν ελεύθεροι στην πόλη.
Την άλλη ημέρα χιλιάδες λαού από την Τρίπολη και τα γύρω χωριά κατέκλυσαν την πλατεία Άρεως, γιόρτασαν την απελευθέρωση, παρακολούθησαν παρέλαση τμημάτων του ΕΛΑΣ Πελοποννήσου και άκουσαν τους χαιρετισμούς του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, του Άρη Βελουχιώτη, του μητροπολίτη Ηλείας Αντωνίου και άλλων. Στις 3 Οκτωβρίου έγινε παρέλαση των πρώην κρατουμένων πατριωτών στις φυλακές της Τρίπολης.
Η χαρά και η ελπίδα για μια ζωή καλύτερη και ειρηνική σύντομα παραχώρησε θέση στην απόγνωση του εμφυλίου πολέμου, στον οποίο οδηγηθήκαμε από τις έξωθεν παρεμβάσεις αλλά και δικά μας λάθη.
Σήμερα οι Ευρωπαϊκοί λαοί γιορτάζουν την απελευθέρωση από τη ναζιστική κατοχή ενώ στη χώρα μας, μοναδική εξαίρεση, γιορτάζουμε την έναρξη του πολέμου. Βέβαια το έπος του ’40 με την παλλαϊκή αντίδραση στη φασιστική επίθεση, έχει αξία και συμβολισμούς, όμως και η συνέχειά του με την Εθνική Αντίσταση είναι εξίσου σημαντική αφού διέσωσε την ακεραιότητα της χώρας, την τιμή της πατρίδας, κράτησε ψηλά το ηθικό του λαού μας και συνέβαλε στη συμμαχική νίκη.
Η Τρίπολη, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο των δυνάμεων κατοχής (Ιταλών, Γερμανών και ταγματασφαλιτών), έγινε στρατόπεδο συγκέντρωσης με περισσότερες από δέκα φυλακές. Χιλιάδες πατριώτες οδηγήθηκαν στις φυλακές αυτές και περισσότεροι από 400 εκτελέστηκαν στα όρια της πόλης (ΆγιοΝικόλας, ΄ΑγιοΘανάσης, οδός Ταξιαρχών), ενώ περισσότεροι από 500 στα θυσιαστήρια της λευτεριάς (Μονοδέντρι, Ανδρίτσα, Παλιόχουνη, Αλεποχώρι, Ψηλή Βρύση, Αλέα και αλλού). Είναι χρέος της Πολιτείας και των πολιτών να συντηρούν την μνήμη και να τιμούν θύματα και αγωνιστές αν θέλουμε να ζούμε ελεύθεροι.
Δυστυχώς πέρασαν σαράντα ένα χρόνια αφ’ ότου εντοπίστηκαν μοναδικής αξίας εικαστικές απεικονίσεις και μηνύματα κρατουμένων της Κατοχής και του Εμφύλιου στα υπόγεια του Δικαστικού Μεγάρου και παρά τις φιλότιμες προσπάθειες φορέων και πολιτών αφέθηκαν στην καταστροφή του χρόνου και της υγρασίας.
Οι υποσχέσεις Περιφέρειας, Δήμου και φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού να μη μείνουν για μια ακόμη φορά στις ελληνικές καλένδες. Απαιτείται τώρα να αποδοθούν στο Δήμο το σύνολο των αιθουσών των Υπογείων. Να προχωρήσει η συντήρηση και ανάδειξη των δύο αιθουσών σύμφωνα με τις εγκεκριμένες μελέτες αλλά πρέπει να ξεκινήσουν μελέτες και για την αποκατάσταση των υπολοίπων αιθουσών που ενδεχομένως αποκαλύψουν ανάλογα τεκμήρια. Σημειώνεται η δημόσια δέσμευση του Περιφερειάρχη Πελοποννήσου για την χρηματοδότηση όλων των ενεργειών.
Επιπλέον, προτείνεται στο Δημοτικό Συμβούλιο να πάρει πρωτοβουλία, όπως ήδη έχει συμβεί σε πολλούς Δήμους της χώρας, για την αναγνώριση της Τρίπολης ως μαρτυρικής πόλης και για τον ορισμό της 1ης Οκτωβρίου ως τοπικής εορτής.
Τρίπολη 1η Οκτωβρίου 2022
Παναγιώτης Βέμμος
Κώστας Ζαχαριάς
