Το Δημοτικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Μπολόνια στην Ιταλία φιλοξενεί από το προηγούμενο Σάββατο 23 Σεπτεμβρίου 2022 την έκθεση «Οι Ζωγράφοι της Πομπηίας»: μια συλλογή από τα πιο εμβληματικά έργα της ρωμαϊκής ζωγραφικής που προέρχονται από τις οικίες της Πομπηίας (Pompei), του Ηρακλείου(Herculaneum) και των άλλων πόλεων γύρω από τον Βεζούβιο και εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης.
Του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση*
Η έκθεση πραγματοποιείται χάρη σε συμφωνία πολιτιστικής και επιστημονικής συνεργασίας μεταξύ του Δήμου της Μπολόνια /Δημοτικό Αρχαιολογικό Μουσείο και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Νάπολης που προβλέπει τον έκτακτο δανεισμό πάνω από εκατό έργων της ρωμαϊκής περιόδου που ανήκουν στη συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Νάπολης, την επιμέλεια της έκθεσης έχει ο αρχαιολόγος Mario Grimaldi.
Αν στον κόσμο της κλασικής Ελλάδας οι ζωγράφοι θεωρούνταν «κτήμα του σύμπαντος» – όπως θυμάται ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος για να υπογραμμίσει τη σημασία και τον ρόλο τους – την εποχή των Ρωμαίων, οι ζωγράφοι θεωρούνταν επιδέξιοι τεχνίτες, και μόνο μερικοί από αυτούς κατέκτησαν, για την ποιότητα και τη φινέτσα των δημιουργιών τους, τον ρόλο των καλλιτεχνών. Και η τέχνη τους, από ένα επάγγελμα που προορίζεται για περιθωριακές κοινωνικές τάξεις -σκλάβους, απελεύθερους- γίνεται μια τέχνη που προκρίνει αυτούς που την ασκούν. Μάλιστα, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος γράφει στο Naturalis Historia (XXXV, 118): «Στην αλήθεια, όμως, δεν υπάρχει δόξα εκτός από εκείνους που ζωγράφιζαν εικόνες. και από αυτή την άποψη η σοφία των αρχαίων φαίνεται ακόμη πιο αξιοθαύμαστη. Στην πραγματικότητα, δεν κοσμούσαν τους τοίχους μόνο για τους άρχοντες και τους αφέντες, ούτε διακοσμούσαν οικίες που θα έμεναν πάντα σε εκείνο το μέρος και επομένως θα καταστρέφονταν από τις πυρκαγιές…» Δεν ήταν ακόμη της μόδας να βάφουν ολόκληρη την επιφάνεια του τοίχου η καλλιτεχνική δραστηριότητα εκείνων των ζωγράφων κατευθυνόταν προς τα κτίρια της πόλης και ο ζωγράφος θεωρούνταν «ιδιοκτησία του σύμπαντος». Συνεπώς, για τον Πλίνιο η διαφορά δεν έγκειται τόσο στην έννοια που βρίσκεται κάτω από την τέχνη της ζωγραφικής, στην αναζήτηση αυτής της υπέροχης εξαπάτησης που δημιουργεί μια σχέση μεταξύ του έργου και του παρατηρητή, αλλά στη διαφορετική έννοια του καλλιτέχνη, ανάμεσα σε αυτόν που ζωγραφίζει εικόνες και εκείνο που διακοσμεί τον δημόσιο χώρο (άνδρα ή γυναίκα) που θεωρείται και πρέπει να θεωρείται «ιδιοκτησία του Σύμπαντος», και του συγχρόνου του, που απλώς κοσμούσε τους τοίχους των πολυτελών οικιών των πόλεων του Βεζούβιου δημιουργώντας μια τέχνη χωρίς γνωστούς δασκάλους. Και η τέχνη τους, από ένα επάγγελμα που προορίζεται για περιθωριακές κοινωνικές τάξεις -σκλάβους, απελεύθερους- γίνεται μια τέχνη που προκρίνει αυτούς που την ασκούν.
Οι αληθινοί πρωταγωνιστές της έκθεσης «Οι Ζωγράφοι της Πομπηίας» είναι ίδιοι οι pictores, δηλαδή οι καλλιτέχνες και οι τεχνίτες που έδωσαν ζωή στα διακοσμητικά στοιχεία στις οικίες της Πομπηίας, του Herculaneum και των ρωμαϊκών επαύλεων της περιοχής γύρω από τον Βεζούβιο. Σκοπός είναι να ενσωματωθεί ο ρόλος και η οικονομική τους κατάσταση στην κοινωνία της εποχής, καθώς και να αναδειχθούν οι τεχνικές, τα εργαλεία, τα χρώματα και τα πρότυπα που χρησιμοποίησαν. Οι υπέροχες τοιχογραφίες με ακόμα έντονα και ζωηρά χρώματα, συχνά μεγάλου μεγέθους, στην πραγματικότητα φανερώνουν τις τάσεις, το γούστο και τις αξίες μιας ποικίλης πελατείας και δίνουν τη δυνατότητα καλύτερης κατανόησης των μηχανισμών του συστήματος παραγωγής των καλλιτεχνικών εργαστήριών. Λίγες πληροφορίες έχουν φθάσει ως τις μέρες μας για τους δημιουργούς αυτών των έργων και σχεδόν κανένα όνομα δεν μας είναι γνωστό. Χάρη στα πολυάριθμα εικονογραφικά στοιχεία που διατηρήθηκαν μετά την έκρηξη το 79 μ.Χ. και που ήρθαν στο φως από τις μεγάλες ανασκαφές των Βουρβόνων τον δέκατο όγδοο αιώνα, οι πόλεις του Βεζούβιου αποτελούν ένα προνομιακό παρατηρητήριο για την καλύτερη κατανόηση της εσωτερικής οργάνωσης και δραστηριότητας των εργαστηρίων ζωγραφικής.
Για πρώτη φορά στη Μπολόνια, ένα σύνολο εξαιρετικών δειγμάτων ρωμαϊκής ζωγραφικής από εκείνους τους χώρους που έχουν γίνει διάσημοι για την ομορφιά των διακοσμήσεων τοίχων τους θα είναι ορατό στο κοινό. Για να αναφέρουμε μόνο μερικά, αριστουργήματα από την οικία του Τραγικού Ποιητή, του Τιμωρημένου Έρωτα και από τις επαυλεις του Fannio Sinistore στο Boscoreale και των Παπύρων στο Herculaneum. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει μια μεγάλη ποικιλία από τα πιο κοινά σχέδια σύνθεσης στις διάφορες περιόδους της ρωμαϊκής τέχνης, κατανοώντας πώς ορισμένοι καλλιτέχνες μπόρεσαν να δώσουν ένα πρωτότυπο όραμα διακοσμητικών μοντέλων που ποικίλλουν και ενημερώνονται συνεχώς με βάση την τοπική μόδα και το στυλ.
Επίσης, μπορεί μέσα στην έκθεση ο επισκέπτης να ξαναζήσει σκηνές καλωσορίσματος σε μια οικία, εκλεπτυσμένες εικόνες τοπίων και κήπων, την αρχιτεκτονική, αλλά και να θαυμάσει τα τεχνικά εργαλεία για το σχεδιασμό και την εκτέλεση του έργου: χρώματα, τετράγωνα, πυξίδες, γραμμές, προπαρασκευαστικά σχέδια, πρωτότυπα ευρήματα που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές της Πομπηίας, μεταξύ των οποίων φλιτζάνια ακόμα γεμάτα με χρώματα που χρονολογούνται πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Και, πάλι, τρικλίνια, λυχνάρια, κανάτες, αγγεία, που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές και απεικονίζονται στις τοιχογραφίες που εκτίθενται, με τις οποίες συνομιλούσαν στον χώρο.
Τέλος, έχει προταθεί η ανακατασκευή ολόκληρων δωματίων από μερικές οικίες της Πομπηίας, όπως της οικίας του Ιάσονα, της οικίας του Μελέαγρου με τις μεγάλες τοιχογραφίες με ανάγλυφα από γύψο και μάρμαρο, που μαρτυρεί τη σχέση μεταξύ χώρου και διακόσμησης, μεταξύ των εικόνων και των πελατών.
Έτσι μερικές από τις υπέροχες τοιχογραφίες που εμπλούτισαν τις αρχαίες οικίες της Πομπηίας και των άλλων πόλεων της περιοχής του Βεζούβιου θα εκτεθούν στη Μπολόνια επιτρέποντας μια επίσκεψη στην κοινωνία του 1ου αι. μ.Χ. ξεκινώντας από τη φιγούρα των εικόνων, στον ρόλο των οποίων αιωρείται ένα σύννεφο μυστηρίου που δεν έχει ακόμη αποκαλυφθεί πλήρως σήμερα.
*Ο Κων/νος Χαρ. Τζιαμπάσης είναι Αρχαιολόγος
