Ο βασικός παράγοντας που επιδρά σημαντικά στην εγκατάσταση της εξάρτησης είναι το οικογενειακό περιβάλλον. Η οικογένεια αποτελεί ένα δυναμικό και πολυσυλλεκτικό σύστημα ιδεών, συναισθημάτων και συμπεριφορών, που λειτουργεί καταλυτικά στην πορεία ανάπτυξης και καθορισμού της προσωπικότητας του ατόμου. Το σύστημα της οικογένειας επιτελεί στόχους, εκτελεί καθήκοντα, δημιουργεί πρότυπα και διαμορφώνει προσωπικότητες.
Στην οικογένεια, όπως και σε κάθε άλλο ανθρώπινο σύστημα, υπάρχουν όρια. Τα όρια αφορούν στον τρόπο με τον οποίο τα μέλη της οικογένειας μοιράζονται σκέψεις, συναισθήματα και εμπειρίες, τόσο μεταξύ τους, όσο και με άτομα εκτός οικογένειας. Τα όρια λειτουργούν ως φίλτρο που συγκρατεί ορισμένα στοιχεία εντός του συστήματος, προστατεύοντας με αυτόν τον τρόπο την αυτονομία του, ενώ παράλληλα επιτρέπει τη μεταφορά πληροφοριών και μηνυμάτων εκτός συστήματος, διευκολύνοντας έτσι τη σχέση με άλλα άτομα. Οι γονείς που έχουν σαφή αντίληψη των ορίων τους, αισθάνονται ασφαλείς με τον εαυτό τους και δημιουργούν σχέσεις με τα παιδιά τους, οι οποίες διευκολύνουν την ανεξαρτησία και την οριοθέτησή τους.
Το οικογενειακό σύστημα ενός εξαρτημένου ατόμου έχει «κλειστά» όρια, δηλαδή διακρίνεται για τη δυσλειτουργική επικοινωνία και την ακαμψία του ή εμφανίζει απουσία ορίων, δηλαδή χαρακτηρίζεται από τη σύγχυση ρόλων, την ανεκτικότητα, τον ελλιπή έλεγχο. Τα μέλη της οικογένειας αναπαράγουν διαρκώς τις ίδιες συμπεριφορές, αρνούνται να δουν την πραγματικότητα και αντιστέκονται σε οποιαδήποτε απόπειρα αλλαγής. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι στην οικογένεια ενός εξαρτημένου ατόμου υπάρχουν συνήθως συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως χαμηλός βαθμός συνοχής, μικρός βαθμός εκφραστικότητας, υψηλός βαθμός σύγκρουσης, διπλά μηνύματα, μομφές, συναισθηματική απόσταση, απόρριψη, κακοποίηση, δυσλειτουργική επικοινωνία, αδιαφορία.
Η εξάρτηση από ουσίες (ψυχοτρόπες ουσίες, αλκοόλ) ή συμπεριφορές (τυχερά παιχνίδια, χρήση διαδικτύου) διαιωνίζει την πλήρη εξάρτηση (οικονομική, συναισθηματική)από την οικογένεια και αποσπά την προσοχή των γονέων από τα πραγματικά προβλήματα που συνδέονται με την έλλειψη επικοινωνίας. Εξισορροπεί την συναισθηματική απόσταση μεταξύ των μελών της οικογένειας και «ενώνει» τους γονείς για να σώσουν το παιδί τους. Συνεπώς, η εξάρτηση γίνεται μια παράδοξη στρατηγική απάντησης στο δίλλημα διατήρησης ή διάλυσης της οικογένειας.
Η συνεργασία με την οικογένεια στη διαδικασία της απεξάρτησης στοχεύει κατά κύριο λόγο στα εξής: απενοχοποίηση, διερεύνηση των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη της, αναζήτηση νέων τρόπων αλληλεπίδρασης και διαχείρισης των συγκρούσεων, ενθάρρυνση στην έκφραση συναισθημάτων και αυτονόμηση των μελών της. Η οικογένεια δε μπορεί να θεωρηθεί ως αποκλειστικά υπεύθυνη για την εμπλοκή ενός ατόμου με τη χρήση. Το άτομο επηρεάζεται κι από άλλους ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες, όπως η προσωπικότητα και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Ωστόσο, η οικογένεια αποτελεί σημαντικό παράγοντα όχι μόνο στη γένεση της εξάρτησης αλλά και την πορεία της απεξάρτησης. Η παροχή υπηρεσιών οικογενειακής συμβουλευτικής συνιστά ακρογωνιαίο λίθο της δομής των θεραπευτικών προγραμμάτων απεξάρτησης ΚΕΘΕΑ. Η συμμετοχή της οικογένειας ως μέρος του κοινωνικού δικτύου του εξαρτημένου συνδράμει στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της θεραπείας. Ιδιαίτερα στις χώρες, όπου ο δεσμός με την οικογένεια κατέχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του ατόμου, η συμμετοχή της οικογένειας είναι καθοριστική για την κινητοποίηση, την απεξάρτηση και την κοινωνική επανένταξη του ατόμου.
