Ένας από τους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τον Νικόλαο Γαλάτη ήταν ο Ελευθέριος Μωραϊτίνης – Πατριαρχέας, ο οποίος συνέγραψε την ιστορική μονογραφία «Νικόλαος Γαλάτης – ο Φιλικός», το 2002.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Πατριαρχέα ο Γαλάτης είχε πολλά προσόντα αλλά δεν ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος να διοικήσει ως αρχηγός την Φιλική Εταιρεία και κατ’ επέκταση την Επανάσταση που προετοιμαζόταν. Τα μέλη της Αρχής απέβλεπαν σε κάποιον από τους πρώτους του Γένους. Ο Γαλάτης δεν ήταν τέτοιος ούτε μπορούσε να προσφέρει όσα ένας Καποδίστριας ή ένας Υψηλάντης. Εξ άλλου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες είχε κάνει πολλές αταξίες. Όμως ουδέποτε υπήρξαν αποδείξεις ότι ήταν σπάταλος ή ξόδευε χρήματα της Φιλικής Εταιρείας. Πολύ περισσότερο ότι σκέφτηκε να την προδώσει.
Ο Φιλήμων (1798 – 1874), ιστορικός και εκδότης της εφημερίδας «Αιών», ο οποίος είχε κατηγορήσει και τον Ξάνθο, καταλογίζει στον Γαλάτη πρόθεση προδοσίας αόριστα και χωρίς αποδείξεις και ατυχώς η Ιστορία επηρεάστηκε από αυτά.
Ο Σπύρος Μελάς (1882 – 1966) άγγιξε σχεδόν την αλήθεια γράφοντας ότι ο Γαλάτης καταγόταν από λαμπρό γένος, είχε εξαιρετική μόρφωση αλλά και ορμή. Έχοντας συνείδηση της υπεροχής του ζήτησε από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας να του παραδώσουν τα έγγραφά της. Αυτοί αρνήθηκαν και η οργή του τον τύφλωσε και τους φοβέρισε ότι θα πήγαινε στην Αγγλική Πρεσβεία, με την οποία διατηρούσε άριστες σχέσεις, για να φανερώσει τα πάντα.
Οι άλλοι αρχηγοί, τονίζει ο Μελάς, μπορεί να μην είχαν τα προσόντα του Γαλάτη αλλά ήταν άνθρωποι σοβαροί που δεν μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο το έργο τους αφήνοντάς το στη διάθεση του Γαλάτη. Έβαλαν λοιπόν έναν συμπατριώτη τους καπετάνιο, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, να τον παρακολουθεί. Ο Γαλάτης το αντιλήφθηκε και έπαιξε παιχνίδι. Έκανε μια μέρα πως πήγε στο σπίτι του Χαλέτ Εφέντη στην Κωνσταντινούπολη να προδώσει την Εταιρεία. Ο καπετάνιος τον εμπόδισε και ο Γαλάτης του είπε «ε, ναι θα σας πρόδιδα, αφού δεν μου παραδίδετε το αρχείο».
Κάπως έτσι θα έγιναν μάλλον τα πράγματα χωρίς να υπάρχει πάντως βεβαιότητα. Όσα εις βάρος του Γαλάτη ιστορεί ο Φιλήμων το πιθανότερο είναι να χαλκεύτηκαν για να δικαιολογήσουν την μετέπειτα εκτέλεση του Γαλάτη, που όταν έγινε αντιληπτή δημιούργησε μεγάλη αναταραχή.
Είναι πάντως σίγουρο ότι η δολοφονία του Γαλάτη σχεδιάστηκε αμέσως μετά το θάνατο του Σκουφά, ο οποίος τον προστάτευε. Ο Ξάνθος στα απομνημονεύματά του επιμένει ότι η απόφαση θανάτωσης του Γαλάτη υπήρξε έργο του Τσακάλωφ από κοινού με τον επιστήθιο φίλο του Γαλάτη, τον Πάνο Δημητρόπουλο, αρματολό από το Μοριά. Θεωρεί ότι η εκτέλεση του Γαλάτη ήταν επιβεβλημένη για να μην διαρρεύσει το μυστικό της Εταιρείας και να ματαιωθεί το τόσο μεγάλο έργο της.
Αν όλα αυτά είναι σωστά και σύμφωνα πάντα με τον Πατριαρχέα τη μεγαλύτερη ευθύνη για τη δολοφονία του Γαλάτη την έχει ο Τσακάλωφ. Και αυτό διότι ο Τσακάλωφ ήταν το μέλος της Αρχής που αποφάσισε τη δολοφονία και που στη συνέχεια έπεισε τον Δημητρόπουλο να την εκτελέσει.
Δεν μπορούμε όμως να καταδικάσουμε αυτούς τους ανθρώπους ως κοινούς εγκληματίες. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι διακυβεύονταν όσα με τόσο κόπο είχε επιτύχει η Φιλική Εταιρεία.
Να μην ξεχνάμε ότι ο Γαλάτης δρούσε κάποιες φορές με έναν ενθουσιασμό που συχνά δεν ξεχώριζε από την τρέλα. Γι’ αυτό έγινε και «σύμβολο των απόλυτων ημερών της νιότης που προσφέρει όλο το πάθος της τρικυμισμένης ψυχής του στον έρωτα αλλά και στον αγώνα για τη λευτεριά».
Κατά τη γενικώς παραδεδεγμένη άποψη η εκτέλεση του Γαλάτη έγινε στην Ερμιόνη τον Ιανουάριο το 1819. Όπως αναφέρει ο Πατριαρχέας στο βιβλίο του, ο ίδιος επισκέφτηκε την Ερμιόνη, για μια επιτόπια έρευνα και εκεί είχε την τύχη να συναντήσει τον φιλόλογο Απόστολο Γκάτσο, τον οποίο αποκαλεί λόγιο. Ο Γκάτσος του υπέδειξε, σύμφωνα με την προφορική παράδοση, το σημείο που αποβιβάστηκε στη θέση Μπίστι στην Ερμιόνη η ομάδα του Τσακάλωφ, το οποίο σημείο φέρει την αρβανίτικη ονομασία «Σκάβιζα ε Γαλιότσι» δηλαδή η Σκάλα (αποβάθρα) του Γαλάτη και κάπου εκεί έγινε η δολοφονία.
Η εκτέλεση του Γαλάτη
Στο βίντεο που ακολουθεί αποτυπώνεται ο σχεδιασμός της εκτέλεσης του Γαλάτη στην Κωνσταντινούπολη (1818) καθώς και το τραγικό του τέλος στην Ερμιόνη (1819).
Το απόσπασμα είναι παρμένο από το ιστορικό δράμα «Νικόλαος Γαλάτης» του Σπύρου Ευαγγελάτου, που ανέβηκε στην Ερμιόνη (Μάρτιος 2019) σε διασκευή Τίνας Αντωνοπούλου και σκηνοθεσία Δημήτρη Σίδερη με τη συνεργασία ΙΛΜΕ και ΘΟΕ. Εμφανίζονται οι ερασιτέχνες ηθοποιοί: Γιώργος Λεβέντης (Γαλάτης), Ηρώ Σαρδελή (Ηνογέτνη) Θανάσης Πάτσιος (Ξάνθος) Παναγιώτης Δερματάς (Τσακάλωφ), Κώστας Πεντεδέκας (Δημητρόπουλος) και Μανώλης Σκούρτης (Καπετάν Λειβαδάς).
