Παραδόξως, οι εργάτες-δούλοι που οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν «ομιλούντα εργαλεία» (instrumentum vocale) φαίνεται πως σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν καλύτερη διατροφή από πολλούς «ελεύθερους» συμπολίτες τους. Η εικόνα αυτή, γνωστή από τις γραπτές πηγές, επιβεβαιώνεται τώρα στα νέα ευρήματα από την ρωμαϊκή έπαυλη της Civita Giuliana κοντά στην Πομπηία. Τα νέα δεδομένα προέρχονται από τις ανασκαφές που πραγματοποιούνται χάρη στη χρηματοδότηση των 140.000 ευρώ στο πλαίσιο της «Εθνικού προγράμματος συστηματικών ανασκαφών στην Πομπηία και σε άλλους όμορους αρχαιολογικούς χώρους».
*του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση, αρχαιολόγου
Σύμφωνα με δημοσίευση του Αρχαιολογικού Πάρκου της Πομπηίας σε έναν από τους χώρους του πρώτου ορόφου των χώρων των δούλων της μεγάλης ρωμαϊκής έπαυλης αποκαλύφθηκαν αμφορείς με κουκιά – ένας μάλιστα μισογεμάτος – καθώς και ένα μεγάλο καλάθι με φρούτα (αχλάδια, μήλα, ρόδια). Τα ευρήματα αυτά αποτελούσαν πολύτιμα συμπληρώματα διατροφής για τους άντρες, τις γυναίκες και τα παιδιά που ζούσαν ως δούλοι σε μικρά δωμάτια 16 τ.μ., όπου χωρούσαν έως και τρία κρεβάτια. Ως «εργαλεία παραγωγής», με αξία που μπορούσε να φτάσει σε αρκετές χιλιάδες σηστερτίους, ο ιδιοκτήτης φαίνεται πως φρόντιζε να ενισχύει τη βασισμένη στο σιτάρι διατροφή τους με βιταμινούχα και πρωτεϊνούχα τρόφιμα όπως τα φρούτα και τα κουκιά.
Η αποθήκευση των τροφίμων στον επάνω όροφο φαίνεται πως εξυπηρετούσε διττό σκοπό: αφενός, τα προϊόντα προστατεύονταν καλύτερα από επιβλαβή τρωκτικά. Ήδη από το 2023 είχαν βρεθεί πολυάριθμα υπολείμματα ποντικών και αρουραίων στα ισόγεια δωμάτια του τομέα των εργατών -δούλων, τα οποία διέθεταν απλό δάπεδο από σκληρό χώμα. Αφετέρου, είναι πιθανό πως η τοποθέτηση της τροφής στον όροφο επέτρεπε αυστηρότερο έλεγχο του ημερήσιου συσσιτίου, ανάλογα με τα καθήκοντα, την ηλικία και το φύλο του κάθε δούλου. Ίσως μάλιστα στον επάνω όροφο έμεναν οι πιο έμπιστοι δούλοι, επιφορτισμένοι με την επίβλεψη των υπολοίπων, όπως έχει προταθεί σε παλαιότερες μελέτες του τομέα των δούλων.
Υπολογίζεται ότι για μια ομάδα πενήντα εργατών-δούλων – αριθμός που αντιστοιχεί στη χωρητικότητα του τομέα των δούλων της ρωμαϊκής έπαυλης της Civita Giuliana, ενός από τους μεγαλύτερους της περιοχής της αρχαίας Πομπηίας – απαιτούνταν περίπου 18.500 κιλά σιταριού ετησίως. Για την παραγωγή μιας τέτοιας ποσότητας χρειαζόταν έκταση περίπου 25 εκταρίων. Παρ’ όλα αυτά, χωρίς συμπληρώματα διατροφής ο κίνδυνος ασθενειών λόγω υποσιτισμού ήταν μεγάλος, μόνο μια πιο ισορροπημένη δίαιτα μπορούσε να εξασφαλίσει τη «μέγιστη απόδοση» των δούλων. Έτσι, δεν είναι παράδοξο πως οι δούλοι των εξοχικών επαύλεων γύρω από την Πομπηία συχνά τρέφονταν καλύτερα από πολλούς φτωχούς, αλλά «ελεύθερους» πολίτες, που συχνά προσέφευγαν στη φιλανθρωπία των ισχυρών για να επιβιώσουν.
Οι νέες αρχαιολογικές έρευνες επικεντρώθηκαν στο βόρειο τμήμα του συγκροτήματος των δούλων, κάτω από τον σημερινό δρόμο της Via Giuliana, αποκαλύπτοντας τους τοίχους των άνω ορόφων και ειδικότερα τέσσερις χώρους οριοθετημένους με κατασκευές σε opus craticium. Στο ισόγειο, οι αρχαιολόγοι εντόπισαν τον γύψινο τύπο ενός θυρόφυλλου αποτελούμενου από δύο ορθογώνια πάνελ με σιδερένια καρφιά – πιθανότατα μέρος διπλής πόρτας που από τον περίστατο οδηγούσε στον διάδρομο προς το ιερό. Ένας δεύτερος γύψινος τύπος φαίνεται να ανήκει σε γεωργικό εργαλείο, ίσως σε άροτρο ή σε οδηγό άροτρου. Ένας τρίτος, μεγάλων διαστάσεων, ερμηνεύεται ως φύλλο μεγάλου θυρόφυλλου, πιθανόν υπό επισκευή, τοποθετημένο πλάγια κοντά στο δωμάτιο του ξυλουργού.
Τα ευρήματα αποκαλύπτουν ξεκάθαρα την αντιφατικότητα του αρχαίου συστήματος της δουλείας: άνθρωποι αντιμετωπίζονταν σαν εργαλεία, όμως η ανθρώπινη φύση δεν εξαλείφεται. Όλοι αναπνέουν τον ίδιο αέρα και μοιράζονται την ίδια τροφή – συχνά οι δούλοι καλύτερη από τους “ελεύθερους”. Γι’ αυτό στοχαστές όπως ο Σενέκας ή ο Παύλος μίλησαν για καθολική δουλεία αλλά και εσωτερική ελευθερία. Και βέβαια, η δουλεία δεν αποτελεί μόνο παρελθόν· συνεχίζει να υπάρχει σε νέες μορφές, επηρεάζοντας σήμερα εκατομμύρια ανθρώπους
Η Civita Giuliana βρίσκεται στο επίκεντρο αρχαιολογικής έρευνας από το 2017, χάρη στη συνεργασία με την Εισαγγελία της Torre Annunziata, η οποία το 2019 οδήγησε στην υπογραφή Πρωτοκόλλου Συνεργασίας για την αναχαίτιση της συστηματικής αρχαιοκαπηλίας που μάστιζε την ρωμαϊκή έπαυλη επί χρόνια. Οι ανασκαφές του 2023–24 εστίασαν για πρώτη φορά σε μια περιοχή ανάμεσα στον οικιστικό βόρειο τομέα και το νότιο τμήμα των δούλων, με στόχο την επιβεβαίωση στοιχείων που είχαν προκύψει από δικαστικές έρευνες.
Σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη το έργο «Ανασκαφή, αποκατάσταση και ανάδειξη στην περιοχή Civita Giuliana», χρηματοδοτούμενο από τα τακτικά κονδύλια του Αρχαιολογικού Πάρκου της Πομπηίας. Το έργο προβλέπει την κατεδάφιση δύο κτισμάτων που βρίσκονται πάνω από τον τομέα των δούλων, καθώς και τη συνέχεια των ανασκαφών, προκειμένου να αποκαλυφθεί μεγαλύτερο τμήμα του σημαντικού αυτού συγκροτήματος. Η έρευνα θα επιτρέψει την πληρέστερη κατανόηση της αρχιτεκτονικής οργάνωσης και της έκτασης του δουλικού τομέα της βίλας – παράγοντες κρίσιμης σημασίας για τη μελλοντική προστασία και ανάδειξη ολόκληρης της περιοχής.
