Χαζεύοντας τις τελευταίες πινελιές των συνεργείων για τα θυρανοίξια του Ι.Ν. Αγ. Νικολάου Ναυπλίου που θα πραγματοποιηθούν τη Δευτέρα 8 Σεπτεμβρίου 2025 και θαυμάζοντας την εξαιρετική αποκατάσταση και το συνολικό έργο που έχει συντελεστεί, μου ήρθε στο νου ο τίτλος μιας εξαιρετικής μελέτης για την εκκλησιαστική τέχνη της Κύμης (Ν. Γραίκος, Γ.Φουστέρης) και τόλμησα να δανειστώ τον θεσπέσιο τίτλο της: ευλαβείας και ωραιότητος χάριν.
Η διάσωση, η αποκατάσταση και η απόδοση στην πόλη ενός τέτοιου αρχιτεκτονικού κοσμήματος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα πολιτισμού αυτής της χρονιάς μετά την παράδοση του επίσης ανακαινισμένου Τελωνείου Ναυπλίου. Κι αυτό όχι μόνο γιατί η προστίθεται ένα εκκλησιαστικό κόσμημα στο σώμα της πόλης του Ναυπλίου, αλλά γιατί την τοποθετεί σε ένα ευρύτερο πολιτιστικό χάρτη με σημαντικά μνημεία μεταξύ των οποίων και η Βασιλική του Αγ. Νικολάου στο Μπάρι της Ιταλίας όπου και φυλάσσονται τα ιερά λείψανα του Αγίου. Ταυτόχρονα με την απόδοση του μνημείου στη θρησκευτική λατρεία, ενισχύεται η εικόνα και οι γνώσεις που έχουμε ή/και θα αποκτήσουμε για την εκκλησιαστική ιστορία του τόπου.
Κάθε τέτοιο σημαντικό γεγονός λειτουργεί ως ερευνητικό ερέθισμα, αποτελεί δηλαδή μια νέα ευκαιρία ερευνητικής προσπάθειας ώστε να αναδειχθούν τα στοιχεία της πορείας του μνημείου μέσα στο χρόνο και της κοινωνικής του σημασίας. Από το 2016, όταν έκλεισε ο εκκλησιαστικός χώρος στη λατρεία εξαιτίας της επικινδυνότητάς του, ίσως κανείς να μην μπορούσε να φανταστεί πως σχεδόν δέκα χρόνια μετά θα προσφερόταν στην πόλη ένα από τα ωραιότερα και ιστορικότερα κοσμήματά της με μια λαμπρότητα που εκπλήσσει. Τα έργα που έγιναν στο Ι.Ν. Αγ. Νικολάου δεν ήταν μόνο τεχνικής αποκατάστασης (σκεπή, τοιχοποιία, κ.λπ.), αλλά κυρίως αισθητικής αποκατάστασης και ανάδειξης των αγιογραφιών και των διακοσμητικών μερών σε ολόκληρο το σώμα του ναού.
Από τις σκαλωσιές στο σημερινό αποτέλεσμα, η διαδικασία που ακολουθήθηκε τιμά μελετητές, τεχνικούς και φορείς που σήκωσαν το βάρος ενός τέτοιου σημαντικού έργου. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο ΥΠΠΟ και τον Γεν. Γραμματέα κ. Γ. Διδασκάλου καθώς για δεύτερη φορά (μετά το Τελωνείο) αποδεικνύουν τις δυνατότητες και τη θέληση του κύριου φορέα προστασίας και ανάδειξης της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, να αντιμετωπίζει πολύπλοκες καταστάσεις στην αποκατάσταση και ανάδειξη των ιστορικών κτηρίων.
Το ενδιαφέρον που αναθερμαίνει την έρευνα για τον Ι.Ν. Αγ. Νικολάου, περιμένουμε να αναδείξει, όπως και η αποκατάσταση του εσωτερικού του ναού, σημαντικές πτυχές της πορείας του μέσα στο χρόνο από τη στιγμή της ίδρυσής του μέχρι σήμερα. Το ερώτημα του αν είναι πράγματι ένας ναός του 1713 με το ιστορικό που του αποδίδεται ή είναι μεταγενέστερος και, κατά μια άποψη, των πρώτων χρόνων της Ανεξαρτησίας, ίσως μπορέσει να απαντηθεί από την τρέχουσα έρευνα. Τα περισσότερα στοιχεία πάντως δείχνουν ότι πράγματι ο ναός κατασκευάστηκε στο τέλος της δεύτερης περιόδου του ενετοκρατούμενου Ναυπλίου. Μάλιστα κατά μια γραπτή μαρτυρία του 1860 η λατινική επιγραφή που σήμερα είναι εντοιχισμένη στην πρόσοψη του ναού βρέθηκε σε ερειπωμένη διπλανή κατοικία, ενώ μετά τις καταστροφές που υπέστη από την τουρκική κατάληψή της πόλης, (ανα)κατασκευάσθηκε ο σημερινός ναός το 1832 ή 1836. Παρά το ενδιαφέρον που αποκτά η έρευνα στο σημείο αυτό, τίποτα δεν αλλάζει στη σημασία τόσο την ιστορικο-κοινωνική όσο και την καλλιτεχνική – αισθητική του ναού, για τον οποίο ελπίζουμε να πραγματοποιηθούν εξειδικευμένες έρευνες.
Από την άποψη αυτή, ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον αποκτούν, οι αγιογραφίες του Ιωάννη Δημάδη αλλά και το αγιογραφικό σύνολο με το νεωτεριστικό ύφος και την σαφή αναγεννησιακή επίδραση στην απόδοση των προσώπων και των θεμάτων. Διάφορες κριτικές έχουν διατυπωθεί για το νεωτεριστικό ύφος των αγιογράφων του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, όπως ο Ιω. Δημάδης, επικεντρώνοντας κυρίως στην «ασυμφωνία» του έργου με την εκκλησιαστική παράδοση στην αγιογραφία. Παρά τις κριτικές το αγιογραφικό έργο είναι σημαντικό όπως σημαντικές είναι και κάποιες μελέτες που έχουν ήδη δημοσιευτεί σχετικά. Ίσως να έχουμε κάποτε την τύχη να διαβάσουμε μια συγκριτική μελέτη για τις δυο βασιλικές του Ναυπλίου, τον Αγ. Νικόλαο και την Αγ. Τριάδα, τόσο σε επίπεδο ναοδομίας όσο και σε καλλιτεχνικό και αισθητικό.
Το κοινωνικό υπόβαθρο έχει επίσης τη δική του ξεχωριστή σημασία καθώς ο Ι.Ν. ορίζει τοπογραφικά και συμβολικά μια ενορία και γύρω του συμβαίνουν αλλαγές που αλλάζουν την όψη του περιβάλλοντος χώρου και του ίδιου του μνημείου (κατεδάφιση παλαιών κτισμάτων, ανάπλαση πλατείας Αγ. Νικολάου, κ.ά.). Παράλληλα, συμμετέχει στους σημαντικούς εορτασμούς οι οποίοι οργανώνουν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική ζωή ιδιαίτερα στην Περιφέρεια. Όπως είναι γνωστό ο Ι.Ν. είναι τρισυπόστατος, δηλαδή αφιερωμένος εκτός από τον Αγ. Νικόλαο στους Αγίους Αποστόλους και στους τρεις Ιεράρχες. Είναι ο λόγος για τον οποίο βρίσκουμε ανακοινώσεις του σχολικού εορτασμού στον Ι.Ν. στον τοπικό τύπο. Τέλος, σημαντική είναι και η οργάνωση κοινωνικών εκδηλώσεων (ομιλιών, μνημοσύνων, κλπ), από τα οποία η έρευνα θα αντλήσει νέα στοιχεία για την κοινωνική ζωή της πόλης και τη σημασία της εκκλησιαστικής συμβολής σε αυτήν.
Στα θυρανοίξια του Ι.Ν. Αγ . Νικολάου θα ακουστεί το απολυτίκιο του αγίου που λέει: Κανόνα πίστεως, και εικόνα πραότητος, εγκρατείας διδάσκαλον, ανέδειξε σε τη ποίμνη σου, η των πραγμάτων αλήθεια δια τούτο εκτήσω τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια. Πάτερ Ιεράρχα Νικόλαε, πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών. Το αποτέλεσμα του ανακαινισμένου ναού συγκρινόμενο με την πρότερη κατάσταση, ακόμη και εκείνη πριν την κατάρρευση μέρους της στέγης, αντικατοπτρίζει απόλυτα τους συμβολισμούς στο απολυτίκιο: τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια.
