Η αυγή του τέλους ήρθε χωρίς εκπλήξεις, σχεδόν με τη βαρύτητα μιας μακράς προφητείας που επαληθευόταν βήμα-βήμα. Η Κωνσταντινούπολη, απόρθητη για περισσότερους από χίλια χρόνια, έπεφτε τελικά στα χέρια των Οθωμανών στις 29 Μαΐου 1453. Δεν κατέρρεε απλώς μια πρωτεύουσα· κατέρρεε ένα σύμπαν, ένας πολιτισμός που συνδύαζε τη ρωμαϊκή διοικητική παράδοση, τον ελληνικό πολιτισμό και τον ορθόδοξο Χριστιανισμό.
Οι ημέρες πριν την τελική έφοδο
Από τις 6 Απριλίου 1453, οι Οθωμανοί πολιορκούσαν συστηματικά την πόλη. Ο Μωάμεθ Β΄ είχε συγκεντρώσει τεράστιες στρατιωτικές δυνάμεις, ενώ αξιοποίησε για πρώτη φορά εκτενώς βαρέα πυροβόλα. Ένα από αυτά, το λεγόμενο «μεγάλο κανόνι του Ουρβανού», πιστεύεται πως έριχνε βλήματα βάρους άνω των 500 κιλών.
Το 1867, κατά τις εργασίες κοντά στην Πύλη του Αγίου Ρωμανού – το σημείο όπου σημειώθηκε η τελική διάρρηξη της άμυνας – εντοπίστηκαν θραύσματα μεγάλων σφαιρικών πυροβολικών βλημάτων. Τα αντικείμενα φυλάσσονται στο Μουσείο Ιστορίας της Κωνσταντινούπολης και θεωρούνται ενδεικτικά της τεχνολογικής υπεροχής των Οθωμανών κατά την πολιορκία. Κάποια από τα βλήματα έχουν διάμετρο άνω των 60 εκ. και εντοπίστηκαν θραυσμένα ανάμεσα σε γκρεμισμένα τμήματα των Θεοδοσιανών Τειχών.
Τα Θεοδοσιανά Τείχη, κατασκευασμένα από τον 5ο αιώνα μ.Χ. και συνεχώς ενισχυόμενα, παρέμεναν το βασικό αμυντικό πλεονέκτημα των Βυζαντινών. Ωστόσο, οι συνεχείς βομβαρδισμοί τα είχαν καταπονήσει. Ορισμένα τμήματα κατέρρευσαν πλήρως ή επισκευάζονταν πρόχειρα μέσα σε λίγες ώρες.
Σύμφωνα με πολυετείς έρευνες του Βυζαντινού Ινστιτούτου της Κωνσταντινούπολης, τα σημεία με εμφανή ίχνη πρόχειρης ανακατασκευής, κυρίως με κονίαμα και αργούς λίθους, αντιστοιχούν στις βεβαιωμένες ρηγματώσεις των ημερών της πολιορκίας. Στο τμήμα των Τειχών μεταξύ της Πύλης Ρωμανού και της Χαρσία Πύλης (Κερκόπορτας), έχουν βρεθεί ίχνη από επιχωματώσεις και ενισχύσεις με ξύλινα στηρίγματα, υποδεικνύοντας προσπάθειες ενίσχυσης της άμυνας «τελευταίας στιγμής».
Η αποτύπωση της αγωνίας των αμυνομένων
Το βράδυ της 28ης Μαΐου, πλήθος λαού και στρατού συνέρρευσαν στην Αγία Σοφία για τη «Μυστική Λειτουργία». Η λειτουργία αυτή ήταν ταυτόχρονα θρησκευτικό καταφύγιο και συμβολική συμφιλίωση μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών.
Κατά την αποκατάσταση της Αγίας Σοφίας στα τέλη του 20ού αιώνα, αρχαιολόγοι εντόπισαν ίχνη από βιαστικά σκαλίσματα στα περιθώρια μαρμάρινων κιόνων και τοιχογραφιών: μικροί σταυροί, αρχικά, και η επιγραφή «Κύριε σώσον» γραμμένα στα
ελληνικά. Τα σημάδια αυτά θεωρούνται εκδηλώσεις πίστης σε στιγμή απόλυτης απελπισίας – πιθανότατα γραμμένα από πολιορκημένους αμυνόμενους ή πιστούς το βράδυ εκείνο.
Η ημέρα της Άλωσης
Η τελική επίθεση ξεκίνησε με αλλεπάλληλα κύματα. Οι γενίτσαροι κατάφεραν να εισχωρήσουν από τα κεντρικά τμήματα των τειχών, πιθανώς από την Κερκόπορτα. Εκεί, σύμφωνα με τον ιστορικό Δούκα, είχε μείνει αφύλακτο ένα μικρό άνοιγμα από προηγούμενη έξοδο.
Οι ανασκαφές στην περιοχή του Επταπυργίου και των πίσω διαδρόμων τείνουν να επιβεβαιώνουν την ύπαρξη βοηθητικών εξόδων. Η ταύτιση της Κερκόπορτας έγινε από Γερμανούς αρχαιολόγους τον 19ο αιώνα, βάσει χαρτογραφήσεων και τοπογραφικών στοιχείων. Αν και το σημείο της ακριβούς εισόδου των Οθωμανών παραμένει αμφιλεγόμενο, η αρχαιολογία έχει προσφέρει σημαντικά ίχνη για την κατανόηση των διαρροών στην άμυνα.
Η πόλη μετά την Άλωση
Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τέμενος. Οι σταυροί απομακρύνθηκαν, οι τοιχογραφίες ασβεστώθηκαν, και το εσωτερικό τροποποιήθηκε για να προσαρμοστεί στη μουσουλμανική λατρεία.
Στις σημερινές αποκαταστάσεις της Αγίας Σοφίας αποκαλύπτονται σταδιακά στρώματα από σοβάδες και επιχρίσματα που καλύπτουν τα ψηφιδωτά του 11ου και 12ου αιώνα. Τα επάλληλα στρώματα καταδεικνύουν τη σταδιακή μετατροπή του μνημείου. Στο υπόγειο τμήμα έχουν βρεθεί ακόμα υπολείμματα από εικονίσματα και μαρμάρινες βάσεις, απομακρυσμένες ή ριγμένες σε στρώματα μπάζων – τεκμήρια της βιασύνης και της ριζικής αλλαγής του χαρακτήρα του ναού.
Η Άλωση δεν είναι απλώς ένα γεγονός. Είναι ένα σύνθετο πολιτισμικό σημείο τομής, και η αρχαιολογία παρέχει τα τεκμήρια. Κάθε θραύσμα τείχους, κάθε σπασμένο κεραμικό στον λόφο της Πόλης, κάθε πατημασιά στα λιθόστρωτα αποτυπώνει ένα χρονικό που υπερβαίνει το γραπτό. Είναι η “άλλη όψη” της ιστορίας – η σιωπηλή, μα αδιάψευστη.
Κωνσταντίνος Χ. Τζιαμπάσης.
