Η Αντιγόνη είναι το δεύτερο από τα επτά (7) σωζόμενα έργα του Σοφοκλέους. Ανέβηκε στη σκηνή το 442 π.Χ. συμμετέχοντας στα Μεγάλα Διονύσια. Ανάλογο έργο φαίνεται πώς είχε γράψει και o Ευριπίδης και οι Λατίνοι Σενέκας και Στάτιος. Οι τρεις μεγάλοι Έλληνες τραγικοί συγγραφείς Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης έχουν συνδεθεί με τους νικηφόρους Περσικούς πολέμους. Ο Αισχύλος έλαβε μέρος σε αυτούς, ο Σοφοκλής ως γυμνός έφηβος ήταν αρχηγός του νικητήριου χορού, ο δε Ευριπίδης γεννήθηκε την ημέρα της ναυμαχίας το 480 π.Χ. Εάν ληφθεί σαν σύμβολο η τριπλή και ξεχωριστή για τον καθένα σχέση με τους πολέμους, φαίνεται πως επηρεάστηκε το έργο τους. Για τον Αισχύλο η νίκη των Ελλήνων ήταν η επιβεβαίωση της Θείας Δικαιοσύνης, για τον Σοφόκλη η φωτεινή έκλαμψη για τον ελεύθερο άνθρωπο. Ο Ευριπίδης, ο οποίος ανήκει στην πρώτη γενιά μετά τους Μηδικούς πολέμους, άκουσε για αυτούς από τους νικητές κι έτσι προβάλλει στο έργο του τον ηρωισμό τους.
Στα καλύτερα χρόνια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας όπου η Αθήνα έχει αποκτήσει αυτοπεποίθηση και αυτάρκεια γράφει ο «ἐκ Κολωνοῦ» Σοφοκλής (496 – 406 π.Χ.) τα 123 έργα του.
Η τραγωδία «Αντιγόνη» είναι από τα διασημότερα έργα του ποιητή, γιατί πέρα από το μεγάλο μήνυμα πού περιέχει, η μορφή, η δομή και η σοφή της κατασκευή την κατατάσσουν στα εξοχότερα δείγματα του τραγικού είδους.
Υπόθεση του έργου
Η υπόθεση του έργου αρχίζει την αυγή μιας αιματηρής νύχτας στη Θήβα. Ύστερα από τον αλληλοσκοτωμό του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, αδέλφια της Αντιγόνης και της Ισμήνης, όλα παιδιά του Οιδίποδα και της Ιοκάστης ο θρόνος περιέρχεται στον Κρέοντα, αδελφό της Ιοκάστης. Διατάσσει να ταφεί ο νόμιμος άρχοντας της Θήβας, ο Ετεοκλής, με τιμές, ενώ ο σφετεριστής Πολυνείκης να αφεθεί άταφος.
Η αδερφή των νεκρών, η Αντιγόνη, αποφασίζει να θάψει τον Πολυνείκη, όμως η αδελφή της, Ισμήνη αρνείται να τη βοηθήσει. Όταν εκείνη προχωρεί στην πράξη της συλλαμβάνεται από τους φρουρούς και οδηγείται στον Κρέοντα, ο οποίος την καταδικάζει να πεθάνει από ασιτία σε θολωτό τάφο. Ο μνηστήρας της Αντιγόνης και μοναχογιός του Κρέοντος, Αίμων, προσπαθεί μάταια να αλλάξει τη γνώμη του πατέρα του. Ο Κρέων συμπεριφέρεται με ανευλάβεια στον μάντη Τειρεσία που επεμβαίνει για να αποτρέψει μεγάλες συμφορές. Όταν ο ίδιος αντιλαμβάνεται το σφάλμα του είναι αργά. Η Αντιγόνη ως «άκλαυτος, άφιλος, ανυμέναιος, τ΄αλαίφρων» έχει κρεμαστεί στον τάφο της, ο Αίμων μετά από την έκρηξη μίσους προς τον πατέρα του σφάζεται στην αγκαλιά της και η γυναίκα του Κρέοντος Ευρυδίκη αυτοκτονεί μόνη της από απελπισία. Ο Κρέων ανάμεσα σε τόσα θύματα που προκάλεσε το πείσμα του και την αδυναμία του να διαλέγεται, έρημος και τσακισμένος, θρηνεί την αστόχαστη και άφρονα συμπεριφορά του.
Το Μήνυμα της τραγωδίας
Στην τραγωδία συγκρούονται δύο ασυμβίβαστοι χαρακτήρες που αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές και αντίπαλες αντιλήψεις για τον κόσμο. Ο Κρέων είναι ο δυναμικός τύραννος που γνωρίζει και παίζει με πείσμα το παιχνίδι της εξουσίας. Αποφασισμένος να φέρει ως το τέλος το πολιτικό του πρόγραμμα, κάνει μία σειρά από τρομερά λάθη. Παραβλέπει το εθιμικό δίκαιο, ασεβεί απέναντι στο γάμο, στην αγάπη, στο κύρος της κοινής γνώμης και στις θρησκευτικές αντιλήψεις. Αρνιέται τη συγγένεια, την πατρική στοργή, τις τυπικές διαδικασίες και την έγκριση του λαού και του ιερατείου. Προσπαθεί να στηρίξει τις πράξεις του σε μία λογική πού δεν αντλεί κύρος παρά μόνο από τη δύναμη της εξουσίας του, η οποία από Δημοκρατία γίνεται «τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή».
Η Αντιγόνη είναι προσηλωμένη σε αξίες πού θεωρούνται αιώνιες και απαρασάλευτες. Εκφράζει και υπακούει στους άγραφους νόμους, στους νόμους της πατρικής γης, οι οποίοι θεμελιώνουν την ηθική υπόσταση μιας κοινωνίας και οι οποίοι έχουν μεγαλύτερο κύρος από τους γραπτούς νόμους της Πολιτείας.
Η Αντιγόνη διατηρεί την αξία της ως έργο πάνω από το χρόνο.
Είναι ένα σύμβολο που επιβιώνει σε κάθε εποχή. Δεν σφραγίζει τη θέση της στην παγκόσμια δραματουργία μόνο ως μνημείο ενός μεγάλου πολιτισμού του ελληνικού πολιτισμού. Αποτελεί μία σύγχρονη, μία επίκαιρη και ταυτόχρονα διαχρονική διακήρυξη ενάντια στη βία από άνθρωπο σε άνθρωπο, από μία άλογη εξουσία που παραβαίνει αιώνιες αξίες, από μία αλαζονεία της ισχύος που θέλει συνειδητά να επιβάλλει τους νόμους της και να στερήσει και να καταστρέψει τους αιώνιους και ανάλλαγους νόμους. Έτσι το μήνυμα της Αντιγόνης μεταφέρεται σε όλες τις εποχές με αντίστοιχη προσαρμογή.
Άλλοτε και Σήμερα
1) Στις μέρες μας η Τραγωδία της «Αντιγόνης» μετασχηματίζεται σε «Τραγωδία των Τεμπών».
- Η Αντιγόνη του Σοφοκλέους προσωποποιείται σήμερα στην «Αντιγόνη των Τεμπών», στη Μητέρα, στις Μάνες, στους Πατέρες, στους συζύγους, σε κάθε εχέφρονα πολίτη της χώρας που. νοιώθει πόνο, θλίψη και πάσχει μαζί, για τον άδικο χαμό των παιδιών και την ανίερη βεβήλωση των σωρών τους.
2) Στην Αντιγόνη της τραγωδίας το πρόβλημα ήταν η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη, η οποία ταφή αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα.
- Στη σημερινή Αντιγόνη το πρόβλημα είναι η απαγόρευση της εκταφής των σωρών των αθώων θυμάτων που έχουν στερηθεί νόμιμης, δίκαιης και αξιοπρεπούς ταφής το οποίο διαχρονικά αποτελεί ηθικό δικαίωμα των θανόντων και των οικογενειών τους.
3) Ο Κρέων του Μύθου, είναι ο βασιλιάς και ανώτατος άρχων της πολιτείας που πρεσβεύει και εκφράζει την παντοδυναμία της εξουσίας, υπερασπιζόμενος την αξία των δεσποτικών αξιωμάτων, ποδοπατώντας και το σεβασμό των θεών.
- Στη σημερινή πραγματικότητα ο παλαιός Κρέων προσωποποιείται ως νέος Κρέων, στον Πρωθυπουργό της χώρας, ο οποίος με καθεστωτική αντίληψη διαχέει την επιθυμία του σε πολλούς “Κρέοντες” οι οποίοι υπερασπίζονται και επεκτείνουν παρανόμως τη θέση του σε όλα τα πεδία.
4) Η αρχαία, αλύγιστη Αντιγόνη αγωνίζεται να πραγματοποιήσει την νόμιμη και με τις αρμόζουσες φροντίδες ταφή του αδελφού της Πολυνείκη. υπακούοντας και ακολουθώντας τους αιώνιους και απαράγραπτους νόμους τους «καθεστώτας νόμους» (στο αρχαίο κείμενο).
- Η σημερινή Αντιγόνη, αλύγιστη και πεισματική και αποδίδοντας σεβασμό στους νεκρούς, αγωνίζεται για τη Δικαιοσύνη, σε ένα ιερό αγώνα, να πραγματοποιήσει την νόμιμη πλήρη, δίκαιη εκταφή των αδικοχαμένων παιδιών, φίλων, συγγενών με τις αρμόζουσες φροντίδες και εξετάσεις.
5) Η Αντιγόνη του Σοφοκλέους μάχεται εναντίον μιας μονόφθαλμης και αυταρχικής εξουσίας «τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή» η οποία καταλήγει στα όρια έσχατης βαναυσότητας εφαρμόζοντας τους εφήμερους νόμους «προκειμένους νόμους» στο (αρχαίο κείμενο).
- Η σύγχρονη Αντιγόνη μάχεται εναντίον μιας αυταρχικής καθεστωτικής κυβέρνησης, εναντίον μιας διεφθαρμένης εξουσίας η οποία καθημερινά γίνεται περισσότερη ανάλγητη, η οποία εναντιώνεται με κάθε τρόπο στη νομιμότητα και βεβηλώνει τα απαράγραπτα δικαιώματα των θυμάτων.
6) Η ηρωική στάση της Αντιγόνης της αρχαιότητας μας υπενθυμίζει ότι η φωνή της συνείδησης είναι αυτή που δίνει αληθινό νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη και καθιστά τον άνθρωπο ελεύθερο.
- Η σύγχρονη Αντιγόνη μας καλεί να αντισταθούμε ενάντια στο απεριόριστο δικαίωμα της κρατικής και αναίσθητης εξουσίας που δεν αναγνωρίζει, πάνω από την παντοδυναμία της, κανέναν υπερβατικό νόμο με απόλυτη ισχύ, που δεν αποδέχεται τη Δικαιοσύνη των πραγμάτων.
7) Η κατάφαση της Αντιγόνης απέναντι στην αγάπη και η άρνηση της απέναντι στο μίσος διατυπώνεται στον λόγο της «οὔτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν» (στίχος 523) με ανθρώπινη πληρότητα.
- Η Αντιγόνη των Τεμπών ταυτίζεται απόλυτα με την άνω έννοια της αγάπης και δεν επιζητά την εκδικητική Δικαιοσύνη αλλά την απόδοση Δικαίου για τα ηθελημένα εγκλήματα και πράξεις των ενόχων, των “Κρεόντων” της εξουσίας.
Συμπέρασμα
α) Στο κείμενο της τραγωδίας ο Κρέων ακολουθεί το δρόμο από την «Ύβριν» στην καταστροφή. Τον ίδιο δρόμο ακολουθούν οι σημερινοί κρατούντες οι σύγχρονοι, υποτακτικοί “Κρέοντες” οι οποίοι καθημερινά προσθέτουν νέες Ύβρεις στις προηγούμενες.
β) Ανάμεσα στον αυταρχισμό και στη σημασία της ατομικής συνείδησης οι σημερινοί Ήρωες δεν ζητούν εξουσία αλλά Δικαιοσύνη.
γ) Η Τραγωδία της Αντιγόνης τελειώνει με Κάθαρση.
Δεν έχουμε την παραμικρή αμφιβολία ότι με Κάθαρση θα τελειώσει και η Τραγωδία των Τεμπών…
Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.
