Πώς να χωρέσουν σαράντα (40) χρόνια ανασκαφών, σαράντα χρόνια ζωής και δραστηριότητας μέσα σε μια περιοδική έκθεση; Πώς να χωρέσουν οι άνθρωποι, εργάτες, φοιτητές, επιστήμονες-αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, ανθρωπολόγοι, επιγραφολόγοι, παλαιοβοτανολόγοι, ζωοαρχαιολόγοι, ιστορικοί και άλλοι, υποστηρικτές του συνόλου του έργου, χορηγοί και δωρητές με ευαισθησία για την αρχαιολογία, την ιστορία, τον πολιτισμό, έναν πολιτισμό με κέντρο τον άνθρωπο… τον άνθρωπο ως έμβιο όν με λογική και αισθήματα, μεταβαλλόμενο στο διάβα του χρόνου.
Τί να πρωτοχωρέσει μεσ’ τις προθήκες, παλιές και νέες; Ποιές μνήμες να ανασύρω από τη λήθη των χρόνων, ποιές να πρωτοδιαλέξω, ποιές να αναφέρω;
Το γεγονός ότι όταν ξεκινήσαμε τις ανασκαφές, στις 8 του Σεπτέμβρη 1985, ερχόταν ένα λεωφορείο δύο φορές την εβδομάδα για να εξυπηρετήσει τα δύο γειτονικά χωριά, την Ελεύθερνα, (πρώην Αναχουρδομέτοχα) και την Αρχαία Ελεύθερνα (πρώην Πρινέ); Τον οφιοειδή παλαιό δρόμο που, ξεκινώντας από το Ρέθυμνο, ανηφόριζε προσπερνώντας μια σειρά από χωριά, την Βιράν Επισκοπή προς τους Έρφους και τα Σκουλούφια, και μόνον δύο χρόνια μετά την έναρξη των ανασκαφών, το 1987, η Βάσω Μόσιαλου φρόντισε να κατασκευαστεί ο νέος δρόμος που μέσα από τη Βιράν (ερειπωμένη) Επισκοπή, έφθανε στη διασταύρωση με τη Μονή Αρκαδίου για να περάσει από την Ελεύθερνα; Τον καναπέ που πρωτοκοιμήθηκα, το λάστιχο για το πότισμα που χρησίμευε για να λουστούμε στον κήπο των σπιτιών διαμονής μας; Τα προβλήματα που δημιουργούσαν στην αρχή οι διαφορές ανάμεσα στις Κοινότητες; Την αρχική δυσπιστία για το έργο και τις ικανότητες των ‘πανεπιστημιακών’;
Κι όμως εμείς στεριώσαμε εκεί παρά τις όποιες αρχικές δυσκολίες, χάρι στο χαμόγελο και τη φιλοξενία της πλειονότητας των κατοίκων και των δύο χωριών που αγκάλιασαν το σύνολο των έργων και προχώρησαν μαζί μας για ένα μέλλον δυναμικό των παιδιών και των παιδιών των παιδιών τους. Γιατί θεωρήσαμε και θεωρούμε την Αρχαιολογία όχι μόνον ως ερμηνεία του παρελθόντος αλλά ως έμπνευση του παρόντος που χτίζει σταθερά ένα καλύτερο μέλλον μέσα από τη μνήμη, τη γνώση και τη συλλογική δράση: θεωρήσαμε την Αρχαιολογία ως δημόσιο αγαθό.
Έτσι, ο γηρασμένος πληθυσμός και η φυγή των νέων ανθρώπων σταμάτησε σταδιακά, η επιστροφή τους είναι πια δεδομένη, τα φθαρμένα από το διάβα του χρόνου σπίτια ανανεώθηκαν και ανανεώνονται, η ζωή πύκνωσε ξανά με λογική και γνώση μέσα στο αρχαϊκό τοπίο που περιβάλλει τα χωριά και ακτινοβολεί και στις γύρω περιοχές των δήμων Ρεθύμνου και Μυλοποτάμου. Κυρίως, όμως, ανανεώθηκε η πίστη για τον τόπο και η συνειδητοποίηση της ταυτότητάς τους μέσα από την ιστορία της Ελεύθερνας, που τους κάνει υπερήφανους χωρίς υπερβολές, γιατί καταλαβαίνουν ότι “το περίσσιο χαλάει το ίσιο” και ότι η ισορροπία της φύσης και των ανθρώπων είναι το ζητούμενο.
Και θα συνεχίσουμε προς αυτήν την κατεύθυνση, παρά τις όποιες αντιξοότητες, ‘Τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες, τον θυμωμένο Ποσειδώνα’… (της γραφειοκρατίας) μη φοβηθείς ‘αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει’. Θυμούμαι τον Άγγελο Δεληβοριά να μου υπενθυμίζει: «η διάρκεια, Νίκο, η υπομονή, η επιμονή, η διάρκεια και η συνέχεια είναι αυτά που αξίζουν, αυτά είναι η Ελλάδα». Αυτά είναι η Ελλάδα, αυτά είναι η Κρήτη, αυτή είναι η Ελεύθερνα που, από τόπος ά-γνωστος, γράφτηκε στον παγκόσμιο αρχαιολογικό χάρτη κι έγινε όχι μια απλή κουκίδα του αλλά τόπος προορισμού, αποτελώντας παράδειγμα προς μίμηση, αρκεί να το πιστεύεις βαθιά και να το υπηρετείς με συνέπεια και συνέχεια, με συνεργασία και, το πιο δύσκολο, με συμμετοχή της κοινωνίας.
Η συνδρομή της τοπικής κοινωνίας στην κατανόηση και στη διατήρηση των αρχαιολογικών χώρων και γενικότερα κάθε χώρου πολιτισμού, το μεγάλο ζητούμενο σε έναν κόσμο που παραπαίει ανάμεσα σε οικονομικές κρίσεις, πανδημίες και πολέμους, στην Ελεύθερνα έγινε πράξη. Τι κι αν χρειάστηκαν 40 χρόνια; Είμαι ευγνώμων στον Χρόνο, με Χ κεφαλαίο, που μου επιτρέπει να συνεχίζω με την ίδια πίστη, δηλαδή ουσιαστικά να μην αμαρτάνω, γιατί αμαρτία είναι να χάνεις το στόχο σου, να ξεστρατίζεις.
Σ’ αυτό, λοιπόν, τον ίδιο δρόμο, σ’ αυτό το στρατί, όπως πέρυσι ενώσαμε τον “Πικάσο με τη Χαρά της Ζωής” με τις αρχαιότητες και την αρχαία Ελεύθερνα, φέτος για να γιορτάσουμε τα 40 χρόνια από την έναρξη των ανασκαφικών ερευνών στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, δημιουργήσαμε μιαν Έκθεση, γιορτή της πραγματικής Αρχαιολογίας.
Σκεφθήκαμε: Τι ήταν αυτό που έκανε την Ελεύθερνα να ξεχωρίσει, να μη μείνει μια κουκίδα στον αρχαιολογικό χάρτη αλλά να καταστεί προορισμός; Η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, οι καύσεις και οι ταφές πριγκίπων (με την ευρεία έννοια του όρου), πολεμιστών και πριγκιπισσών – ιερειών, ανδρών και γυναικών αντιστοίχως. Δηλαδή ένας χώρος σιωπής, όπως η νεκρόπολη, που μιλά εύγλωττα για τις ζωές των ανθρώπων της αρχαιότητας, για την αλήθεια τους, η οποία υψώνεται μέσα από το χώμα και σμίγει με την ποίηση του Ομήρου, που εικονοποιεί τους στίχους του.
Και πάλι: Στέκει μόνη της αυτή η αλήθεια; Πού βρίσκονται οι γειτονικές και άλλες πόλεις, οι πιο μακρινοί ορίζοντες; Πού στέκει η Ελεύθερνα των γεωμετρικών-αρχαϊκών χρόνων στους αρχαίους χερσαίους και θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου, αυτής της θάλασσας ανάμεσα σε τρεις ηπείρους; Την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική;
Γι’ αυτό προτιμήσαμε να γιορτάσουμε τα σαράντα χρόνια της ανασκαφικής μας έρευνας καλώντας στη γιορτή φιλοξενούμενους – αρχαίους και σημερινούς – όχι μόνον από την Κρήτη αλλά και από την Κύπρο, τη Μεγάλη Ελλάδα και την Ετρουρία, την Ιβηρική χερσόνησο. Ευρήματα ζωής της αρχαιότητας από 18 Μουσεία του σήμερα, κιβωτούς του Πολιτισμού, συγκεντρώσαμε στην Έκθεση για να ενώσουμε τη γραμμή που ορίζει τον χώρο της Μεσογείου από την Ανατολή στη Δύση και φυσικά τον Χρόνο από το τότε στο σήμερα.
Περίπου 130 αρχαία έργα που έρχονται από την Κύπρο, την Ιταλία και την Ισπανία ενώνονται και συνομιλούν με άλλα 400 και πλέον ευρήματα από την Ελεύθερνα, δημιουργώντας συντροφιές σε νέες και παλιές προθήκες. Έργα από πέτρα και πάνω στην πέτρα, από πηλό, από χρυσό, ασήμι, χαλκό και σίδερο, από φαγεντιανή, γυαλί κι ελεφαντόδοντο, αυγά στρουθοκαμήλου, ημιπολύτιμους λίθους, ήλεκτρο (κεχριμπάρι), αμέθυστο, κορνεόλη, ορεία κρύσταλλο, αιγυπτιακό μπλε… Αντικείμενα κόσμησης σώματος και ένδυσης κεφαλής, επιστήθια και κοσμήματα χεριών: διαδήματα, χτενάκια για τα μαλλιά, ενώτια (σκουλαρίκια), περίαπτα και περιδέραια, ψέλια, βραχιόλια, περικάρπια, περόνες και πόρπες (καρφίτσες και παραμάνες), δαχτυλίδια και ζώνες…
Όπλα αμυντικά για την προστασία της κεφαλής, του σώματος, των χεριών, των ποδιών: κράνη, πανοπλίες, περιβραχιόνια, μίτρες, περικνημίδες, ασπίδες… Όπλα επιθετικά, αιχμές δοράτων και ακοντίων, ξίφη, σπαθιά και μάχαιρες, βέλη… Αντικείμενα χρήσης: αγγεία πήλινα και χάλκινα για τροφή και πόση, πολυτελή ή καθημερινά, αλλά και για άλλες χρήσεις, αγγεία για λουτρό, καθαρισμό, αγγεία τεφροδόχα, λέβητες, κρατήρες, οινοχόες και κύλικες, φιάλες, καρποδόχες, λεκανίδες ή χέρνιβες… κι ακόμα κρατευτές και οβελοί (σούβλες), αρύταινες (κουτάλες σούπας), τυροκνηστίδες (τυροτρίφτες), φλασκιά…
Αλλά και αγγεία αρωματικά και φαρμακευτικά, για να αρωματίσουν το σώμα, να απαλύνουν ή να γιατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο: λήκυθοι και ληκύθια, αλάβαστρα, αρύβαλλοι, φιαλίδια…
Ειδώλια πήλινα, φαγεντιανά, χάλκινα, επιγραφές…
Όμως τι είναι όλα αυτά; Γιατί όλα αυτά;
Ο τυροτρίφτης, η τυροκνηστίδα, που αναφέρει ο Όμηρος, για να τρίψουν οι ήρωες συμποσιαστές το τυρί μεσ’ το κρασί, τι σχέση έχει με τη λαβή του σε σχήμα λέαινας που αναφέρει αιώνες μετά ο Αριστοφάνης; Ότι δηλαδή, οι γυναίκες της Αθήνας για να σταματήσει ο πόλεμος ορκίζονται όχι μόνο να μην κάνουν έρωτα με τους άνδρες τους αλλά και να μη χρησιμοποιήσουν τις ξύλινες αυτές λαβές για να ικανοποιηθούν μόνες τους!
Ποια ιστορία μπορούν να διηγηθούν οι αρύταινες, οι κουτάλες της σούπας, χάλκινες ή ασημένιες που οι λαβές τους λυγίζουν προς τα έξω σύμφωνα με τον ελληνικό τύπο ή προς τα μέσα σύμφωνα με τον κυπριακό τύπο; Και τι σημαίνει όταν μια από αυτές τις τελευταίες κουτάλες βρίσκεται στην Παλαίπαφο της Κύπρου και μια ανάλογη στις τριπλές πιθοταφές της Ελεύθερνας; Που μάλιστα εντοπίζεται ανασκαφικά μαζί με κυπριακές υστερογεωμετρικές οινοχόες; Είναι η προίκα που έφερε μαζί της μια από τις ενοίκους του τάφου, όταν ήρθε νύφη για Ελευθερναίο πολεμιστή και όλα μαζί τα προικιά της τα τοποθέτησαν αργότερα ως κτερίσματα στην τελευταία της κατοικία; Και πώς συνδέεται αυτή με τις υπόλοιπες γυναίκες κύρους των πιθοταφών που έχουν κοινά γενετικά χαρακτηριστικά σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους; Είναι η αρχική πρόγονος των υπολοίπων που πήραν σημαίνοντα χαρακτηριστικά από το DNA της;
Κι ύστερα πάλι τι μπορούν να διηγηθούν για τη διάδοση διατροφικών συνηθειών οι κρατευτές, στηρίγματα πάνω στα οποία τοποθετούνταν οι οβελοί, οι μεταλλικές σούβλες για να περάσουν τμήματα κοπτού κρέατος (σουβλάκια) που ξεκινούν από ταφικά ευρήματα της Κύπρου και βρίσκονται και στην Ελεύθερνα και την Κνωσό έως τους πλούσιους ετρουσκικούς τάφους της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας;
Ή τι σχέση μπορεί να δηλώνει ένας μεταλλικός αγγειοστάτης ετρουσκικού τάφου στα άγκιστρα του οποίου κρεμούσαν από τις λαβές τα αγγεία οινοποσίας σε σχέση με την Ελεύθερνα, στην οποία δεν έχουν έως σήμερα βρεθεί ανάλογα αντικείμενα; Ωστόσο στην απόληξη του ετρουσκικού αγγειοστάτη ως “λαλούντα σύμβολα” απεικονίζονται κεφαλές κρανοφόρων νεαρών πολεμιστών που δηλώνουν παραστατικά για το ποιοί χρησιμοποιούσαν τον αγγειοστάτη. Και εύλογα ο αστραπιαίος λογικός διασκελισμός μας οδηγεί στην αρχαϊκή επιγραφή από την Ελεύθερνα, όπου είναι γραμμένη η απαγορευτική διάταξη: “Μη ινπίνειν δρομέα”, δηλαδή οι δρομείς, οι νεαροί πολεμιστές – διαβιβατές και ταχυδρόμοι – απαγορευόταν να πίνουν και να μεθούν ώστε εάν αιχμαλωτίζονταν να μη πρόδιδαν τα μυστικά της αποστολής τους.
Δεν θα μιλήσω εδώ άλλο για πολλαπλές ιστορίες και παραδείγματα για πράξεις και ανταλλαγές εμπορικές αλλά και μεταδόσεις ιδεολογικές, πολιτικές ή άλλες για τα όμοια περιδέραια από χρυσό και ορεία κρύσταλλο μιας πριγκίπισσας από τη Σαλαμίνα της Κύπρου και μιας Ελευθερνιώτισας, ή για την επιγραφή του “Κόσμου των Ξένων” από την Ελεύθερνα δηλαδή του αξιωματούχου που ασχολείτο με τους ξένους, οι οποίοι προσέρχονταν στην αρχαία Ελεύθερνα για να ζήσουν ή να προστατευτούν, δηλώνοντας μια κοινωνία με ανοιχτούς ορίζοντες. Ούτε μου επιτρέπει ο χώρος εδώ να αναφερθώ σε άλλες ιστορίες, όπως αυτές μπορούν να εξαχθούν από τα υλικά κατάλοιπα των κοινωνιών της γεωμετρικής και αρχαϊκής περιόδου από την Κύπρο, την Κρήτη, την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο!
Ούτε θα επιμείνω εδώ στην επιβεβαίωση της αλήθειας του Ομήρου, όπως ο ποιητής περιγράφει την τελετουργία της ταφικής πυράς του Πατρόκλου στην 23η Ραψωδία της Ιλιάδας σε σχέση με εύρημα της ταφικής πυράς του πρίγκιπα-πολεμιστή με τον δειροτομηθέντα αιχμάλωτο από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα. Αυτές τις στιγμές, δηλαδή, όπου η επική μνήμη ουσιαστικά εικονογραφείται από τα υλικά κατάλοιπα ενός συμβάντος στην ταφική πρακτική της νεκρόπολης της Ελεύθερνας και που συνδέεται με τους κανόνες του δικαίου του πολέμου, τα ήθη και τα έθιμα της εποχής…
Όλοι ανεξαιρέτως οι “επισκέπτες”, που μετέχουν στην Έκθεση από τη μια άκρη της Μεσογείου έως την άλλη, τα τέχνεργα από τον πλούσιο τάφο 247 της Παλαιπάφου της Κύπρου και το σύνολο του πολεμιστή από την Basilicata της Κάτω Ιταλίας, τα εξαιρετικά κτερίσματα από τους τάφους της Ιταλίας του νότου και του βορρά, τα αντικείμενα από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Μαδρίτης, όλα μαζί και το καθένα χωριστά έχουν να διηγηθούν μοναδικές ιστορίες ανθρώπων. Ωστόσο τα έργα που συμμετέχουν από τους τάφους της Πικηνής βασίλισσας, από το Sirolo Numana, που θεωρήθηκε και “μάγισσα”, εκείνα από τον κύκλο της Aquastrini και τα χρυσά και τα χάλκινα από τον τάφο Regolini-Galassi των Μουσείων του Βατικανού εντυπωσιάζουν πραγματικά, όχι μόνο τα μάτια των μαθητών αλλά και όλων των επισκεπτών του Μουσείου της αρχαίας Ελεύθερνας. Όμως το σύνολο του τάφου Bernardini από το Μουσείο της Villa Giulia στη Ρώμη με τις δεκάδες των χρυσών, αργυρών, χάλκινων και ελεφαντοστέινων κτερισμάτων που ταξιδεύει για πρώτη και τελευταία φορά στο εξωτερικό καταδεικνύει έναν κόσμο πριγκιπικό πρώτης γραμμής, έναν κόσμο πλούτου και επαφών που μαζί με όλα τα έργα της Έκθεσης συμπεριλαμβανομένων των κτερισμάτων των καύσεων και των ταφών από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην αρχαία Ελεύθερνα μας ταξιδεύουν στον κόσμο της Μεσογείου των “ομηρικών” διηγήσεων με τρόπο που παραμένει ανεξίτηλα τυπωμένος στη μνήμη.
Η Έκθεση “Αρχαϊκές Ελίτ. Πολεμιστές και Πριγκίπισσες” ξετυλίγει όχι μόνον γραμμές τεχνολογικού ή αισθητικού πολιτισμού, γραμμές ιστορικές αλλά κυρίως ανθρώπινες. Μιλάει για σχέσεις, ταξίδια, επιγαμίες, συνδέσεις, ωσμώσεις, για χαρές και λύπες ανθρώπινες, μέσα σ’ ένα πλέγμα δρόμων, μετακινήσεων και συνδέσεων, σε μια Μεσόγειο που πάλλεται από ζωές ανθρώπων. Κάθε αντικείμενο, μικρό ή μεγάλο, ταπεινό ή πλούσιο, είναι μια κλωστή γύρω από ένα σφονδύλι και μια άτρακτο, όπου υφαίνεται ο ιστός της Πηνελόπης και το πανί μιας αρχόντισσας, όπου η μνήμη ενυπάρχει ακόμα και μέσα από τα ξεφτίδια του Χρόνου, όσα οι άνθρωποι, ο καιρός, η Φύση μας παρέδωσαν όχι μόνον για να διατηρήσουμε, αλλά κυρίως για να συνεχίσουμε το νήμα της ιστορίας μέσα στην καθημερινή πράξη που λειτουργεί αλλά κυρίως που συγκινεί.
Το μεγάλο εγκάρδιο ευχαριστώ σε όλους ανεξαιρέτως, τους συνεργάτες και μαθητές μου, στο ΥΠΠΟ, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στους Φίλους του Μουσείου αρχαίας Ελεύθερνας, και φυσικά τους χορηγούς της Έκθεσης που αναφέρονται παρακάτω, χωρίς την συνδρομή, την εκτίμηση και την αγάπη των οποίων, τίποτα δεν θα ήταν δυνατόν να μετατραπεί από σκέψη και όραμα σε πράξη.
Για την ανάπτυξη των χώρων της αρχαίας πόλης και των μεγάλων βασιλικών, των προγραμματιζόμενων έργων στην ανατολική κλιτύ του χώρου της αρχαίας Ελεύθερνας ώστε να καταστεί και προορισμός θρησκευτικού τουρισμού θα έχω την ευκαιρία να σας ενημερώσω σύντομα.
