Η πρωινή αχλή είχε ακόμη στρογγυλοκαθίσει νωχελικά στα βουνά της Βοιωτίας, όταν το λεωφορείο με τα μέλη και τους φίλους του Συνδέσμου Πολιτικών Συνταξιούχων Ναυπλίου «Άγιος Αναστάσιος» ξεκινούσε την άνοδό του προς τη Θήβα. Ήταν μια Κυριακή της άνοιξης – όχι από εκείνες τις εντυπωσιακές με τις καταγάλανες ουρανοστιγμές, αλλά από τις πιο ντροπαλές, με τον ήλιο να παίζει κρυφτό πίσω από σύννεφα. Οι περισσότεροι από τα μέλη και του φίλους, είμασταν βολεμένοι στα καθίσματα, είχαμε αφήσει πίσω μας το γραφικό Ναύπλιο και την πολύβουη Αθήνα. Κάποιοι κρατούσαν σημειώσεις, άλλοι χάζευαν έξω από τα παράθυρα, εκεί όπου οι λόφοι κουβαλούσαν ακόμη το βάρος του αρχαίου χρόνου.
Η Θήβα δεν είναι απλώς μια πόλη είναι ένας τόπος όπου το παρελθόν δεν αναπαύεται. Αναπνέει. Αναβλύζει κάτω από τις πλάκες του πεζοδρομίου, ξεπροβάλλει από θεμέλια σπιτιών, ξεσπάει στους δρόμους σαν ψίθυρος από μια άλλη εποχή. Είναι από εκείνα τα μέρη που σε αναγκάζουν να σκεφτείς – όχι με τους όρους του σήμερα, αλλά με εκείνη τη βαθύτερη, σχεδόν υπαρξιακή αίσθηση του ανθρώπου που κουβαλάει την ιστορία του σαν πεπρωμένο.
Στο δρόμο για την Βάγια, από την μυθική Σφίγγα και στο μοναστήρι
Η περιοχή των Βαγίων, όπου βρίσκεται η μονή, είναι γεμάτη ιστορία και συνδέεται άμεσα με την ελληνική μυθολογία. Το χωριό Βάγια, το οποίο είναι κτισμένο στις παρυφές των λόφων που οδηγούν στις Θεσπιές και απέχει μόλις 14 χιλιόμετρα από τη Θήβα. Η κωμόπολη έχει πληθυσμό περίπου 3.248 κατοίκους. Από το σημείο αυτό ξεκινά και ο μύθος της Σφίγγας.
Η μυθική Σφίγγα, σύμφωνα με τον μύθο, κατοικούσε στο όρος Φίκιο ή Φίνιον, το οποίο δεσπόζει στον κάμπο των Βαγίων. Το συγκεκριμένο βουνό συνδέεται με την ιστορία του Οιδίποδα, καθώς εκεί η Σφίγγα έθετε γρίφους στους περαστικούς και σκότωνε εκείνους που δεν μπορούσαν να τους λύσουν. Ο Οιδίποδας κατάφερε να λύσει τον γρίφο και να απαλλάξει τους Θηβαίους από το τέρας. Αυτή η μυθική σύνδεση της περιοχής με την Σφίγγα ενισχύει την πνευματική και ιστορική αξία της περιοχής και προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην τοποθεσία των Βαγίων.
Με αυτή την βαριά πνευματική και ιστορική αξία της περιοχής εντάσσεται και η μεταβυζαντινή Μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, γνωστή και ως Μαζαράκη και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά και ιστορικά σημεία της περιοχής. Ιδρύθηκε κατά την περίοδο 1540-1570, και ανήκει στην κατηγορία των μεταβυζαντινών μοναστηριών που αναπτύχθηκαν στη Βοιωτία, έχοντας σημαντική ιστορική διαδρομή από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Η μονή, η οποία υπήρξε σημείο θρησκευτικής και ιστορικής σημασίας, έπαιξε ρόλο και κατά την Επανάσταση του 1821, καθώς υπήρξε κέντρο δράσης για τους οπλαρχηγούς της περιοχής, με τους μοναχούς να διασκορπίζονται μετά την αποτυχία των επαναστατικών αγώνων. Παρά την καταστολή από το κράτος του Όθωνα το 1833, η μονή ανασυστάθηκε το 1969 και από τότε λειτουργεί ως γυναικεία μονή, με νέες κατασκευές και εργαστήρια. Ο ναός της μονής ακολουθεί τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο και είναι κτισμένος με ντόπια πέτρα από το κοντινό βουνό, ενώ η περιοχή παραμένει ένα από τα πιο όμορφα και ήσυχα θρησκευτικά καταφύγια της Βοιωτίας. Η μονή φιλοξενεί και τον τάφο του Μητροπολίτη Θηβών και Λεβαδείας, Νικολάου Γραικού, ο οποίος είχε ζήσει στη μονή από το 1986 μέχρι το 1996. Η μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου παραμένει, λοιπόν, ένας τόπος προσκυνήματος και μελέτης, όπου η ιστορία και η παράδοση συναντούν το φυσικό κάλλος της Βοιωτίας.
Μια πόλη επάνω σε άλλη πόλη
Η Θήβα δεν αναδεικνύεται εύκολα, γιατί ζει πάνω στις αρχαιότητές της. Δεν είναι υπαίθριο μουσείο όπως οι Μυκήνες. Είναι μια πόλη με σούπερ μάρκετ και φροντιστήρια, αλλά κάτω από κάθε οικοδομή υπάρχει ένας ναός, μια οικία, μια ταφή. Είναι ένα διαρκές παλίμψηστο. Κάθε φορά που σκάβεις, βρίσκεις. Και κάθε φορά που βρίσκεις, δυσκολεύεσαι να διατηρήσεις. Κι όμως, η Θήβα αντιστέκεται – έστω και σιωπηλά.
Μετά βρεθήκαμε στον ναό του Ευαγγελιστή Λουκά, είναι ένας ιστορικός και αρχιτεκτονικός θησαυρός. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης, πάνω σε έναν λόφο που φιλοξενεί το παλαιό νεκροταφείο της Θήβας. Σύμφωνα με την παράδοση, εκεί μαρτύρησε και ετάφη ο Άγιος Λουκάς, ο οποίος ήταν και ο ιδρυτής της τοπικής εκκλησίας. Ο ναός, που χρονολογείται τουλάχιστον από τα τέλη του 11ου αιώνα, είναι σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και συνδέεται με την ιστορία της περιοχής. Η σημερινή μορφή του ναού αποδίδεται στην ανοικοδόμηση του 1863 από τον μητροπολίτη Θηβών Δοσίθεο, ενώ τα ανώτερα τμήματά του προστέθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα μετά τους καταστροφικούς σεισμούς της περιοχής. Εντυπωσιακά ευρήματα γύρω από τον ναό αποκαλύπτουν τμήματα της αρχαίας οχύρωσης της πόλης, καθώς και λείψανα παλαιοχριστιανικών ναών. Ο Άγιος Λουκάς καταγόταν από την Αντιόχεια και υπήρξε ιατρός, ζωγράφος και ικανός φιλόσοφος. Ακολουθώντας τον Απόστολο Παύλο, κήρυξε το Ευαγγέλιο σε πολλές περιοχές, με σημαντικότερη την πόλη της Θήβας. Ο Λουκάς, πέρα από την αποστολική του δράση, είναι γνωστός για την αγιογραφία του, έχοντας φιλοτεχνήσει εικόνες της Παναγίας και άλλων Αγίων. Η εικόνα της Παναγίας με τον Χριστό, την οποία δημιούργησε ο ίδιος, θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές παραδόσεις στην ιστορία της εκκλησιαστικής τέχνης. Η παρουσία του Αγίου Λουκά στην Θήβα και η σύνδεσή του με την τοπική εκκλησία διατηρείται ζωντανή μέχρι σήμερα, μέσω του ναού και των θαυματουργών εικόνων που του αποδίδονται, οι οποίες αποτελούν σημαντικό στοιχείο της θρησκευτικής κληρονομιάς της περιοχής.
Η άφιξη στην Καδμεία
Φτάνοντας στη Θήβα, το λεωφορείο σταμάτησε λίγο πριν από την Καδμεία, την αρχαία ακρόπολη. Από εκεί ξεκίνησε η περιήγηση, με πρώτο σταθμό το Αρχαιολογικό Μουσείο. Εκεί μας περίμενε ένας ιδιαίτερος ξεναγός – όχι μόνο αρχαιολόγος, αλλά και αφηγητής. Η φωνή του δεν μετέφερε απλώς πληροφορίες, αλλά αναμνήσεις του τόπου. Σαν να τις είχε ζήσει.
Το μουσείο – νεόκτιστο, ευάερο, σχεδόν σιωπηλό – ξεδιπλώνει την ιστορία της Θήβας με σεβασμό και διαύγεια. Δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει· προσκαλεί. Τα εκθέματα είναι οργανωμένα σε θεματικές και χρονολογικές ενότητες, από την Προϊστορία μέχρι τα ύστερα χρόνια. Και κάπου εκεί αρχίζει και το προσωπικό ταξίδι κάθε επισκέπτη.
Ο χρόνος μετριέται με εκθέματα
Στις προθήκες 21-27 στάθηκα λίγο παραπάνω. Εκεί παρουσιάζονται τα νεολιθικά εργαλεία, τα πήλινα και μαρμάρινα ειδώλια, τα ξέστρα και οι αξίνες από πυριτόλιθο. Ο οψιανός – πέτρωμα από ηφαιστειακές περιοχές – αποδεικνύει εμπορικές διαδρομές και τεχνογνωσία. Το εντυπωσιακό δεν είναι η ηλικία τους, αλλά η αίσθηση ότι αυτά τα μικρά αντικείμενα είχαν αγγίξει ανθρώπινα χέρια πριν από χιλιάδες χρόνια. Ένας κόσμος αγροτικός, αλλά όχι πρωτόγονος. Κόσμος που ζούσε, δούλευε, αγαπούσε και πολεμούσε – όπως εμείς.
Στη Μυκηναϊκή ενότητα, όλα αλλάζουν. Το βάρος της εξουσίας, της θρησκείας και του πλούτου είναι πανταχού παρόν. Χρυσά κύπελλα, γραπτές πινακίδες σε Γραμμική Β, κοσμήματα και σφραγίδες· η «Τε-qa», όπως ονομάζεται η Θήβα στις πινακίδες, δεν ήταν μια επαρχιακή πόλη. Ήταν δύναμη. Ήταν κόμβος. Μπροστά στην προσωπίδα ενός πολεμιστή, κάποιος από την ομάδα ρώτησε: «Μοιάζει με του Αγαμέμνονα;» Και πραγματικά· είναι σα να λέει η Θήβα: «Κι εγώ ήμουν εκεί, και ίσως πρώτα εγώ.»
Οιδίπους, Ηρακλής, Διόνυσος
Μα ποια άλλη πόλη θα μπορούσε να υπερηφανεύεται για τόσους μύθους; Η Θήβα δεν κατοικείται μόνο από ανθρώπους, αλλά και από ήρωες. Εδώ γεννήθηκε ο Ηρακλής, βλέποντας τους κύλικες με παραστάσεις από τους άθλους του. Πιο κάτω, σε άλλες προθήκες, οι μελανόμορφες παραστάσεις παριστάνουν τον θεό Διόνυσο, παιδί του Δία και της θνητής Σεμέλης, που γεννήθηκε μες στη φωτιά και τον πόνο. Μόνο η Θήβα θα μπορούσε να γεννήσει έναν τέτοιο θεό.
Και ύστερα, ο Οιδίποδας. Η Σφίγγα, το αίνιγμα, η τύφλωση, η Αντιγόνη, ο θρήνος. Η τραγωδία ξεκινά από εδώ. Όχι τυχαία. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης εμπνέονται από τα θηβαϊκά δράματα. Στις προθήκες 213-214, μικρά ειδώλια ηθοποιών και προσωπεία μαρτυρούν τη σχέση της Θήβας με το αρχαίο θέατρο. Στο βάθρο 114, μια ρωμαϊκή σαρκοφάγος με παράσταση από την Ιφιγένεια εν Ταύροις – το τραγικό στοιχείο διαπερνά τους αιώνες.
Σε μια άλλη αίθουσα, η προθήκη 215 φιλοξενεί το κοστούμι σύγχρονης τραγωδίας από το Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν. Η διαδρομή από τη μυθολογία στη θεατρική πράξη είναι εδώ ζωντανή· μια αλυσίδα που δεν έχει κοπεί.
Έξοδος προς την αυλή και πίσω στον Μεσαίωνα
Βγαίνοντας στην αυλή, συναντήσαμε τον μεσαιωνικό πύργο του Νικολάου Σεντ Ομέρ. Χτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα, όταν η μισή Θήβα είχε παραχωρηθεί ως προίκα. Κοντά του, στην υπαίθρια γλυπτοθήκη, στημένοι βωμοί, ανάγλυφα και κομμάτια από αρχιτεκτονικά μέλη – όλα μέσα στο φως και στον αέρα.
Η Θήβα δεν σταματάει στην αρχαιότητα. Η ιστορία της συνεχίζεται στη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο, μέχρι και τον 20ό αιώνα. Οι προθήκες 151-152
παρουσιάζουν αντικείμενα καθημερινής ζωής – καπνοσύριγγες, μικρές φλιτζάνες, κομπολόγια. Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν εύκολα· απλώς αλλάζουν σκεύη.
Στην πλατεία Επαμεινώνδα
Πριν την επιστροφή, καθίσαμε σε ένα καφενείο στην πλατεία Επαμεινώνδα. Ένα μπρίκι αχνιστό, ένα λουκούμι λεμονιού, λίγη σιωπή. Είχαμε πια δει πολλά. Ο Επαμεινώνδας, ο Ιερός Λόχος, η μάχη των Λεύκτρων, η αντίσταση στους Μακεδόνες, η ολοκληρωτική καταστροφή από τον Μέγα Αλέξανδρο. Και η Θήβα, πάντα εκεί. Πότε ένδοξη, πότε πληγωμένη, μα ποτέ αφανισμένη.
Η κυρία Μαρίνα, φιλόλογος συνταξιούχος, έγραψε στο σημειωματάριό της: «Η Θήβα δεν είναι απλώς μια πόλη· είναι η ψυχή του ελληνικού δράματος, το σπίτι των ανθρώπων που έζησαν τον μύθο τους – με όλη την τραγική του τιμή.»
Το λεωφορείο πήρε τον δρόμο της επιστροφής. Κανείς δεν μιλούσε πολύ. Μια Κυριακή είχε περάσει – σαν όλες, μα και σαν καμία. Ένα κομμάτι της ψυχής μας είχε μείνει πίσω, στους διαδρόμους του μουσείου, στις προθήκες των αιώνων, στην πλατεία που δεν φωνάζει, αλλά στέκει. Σαν κάτι να περιμένει ακόμη. Θα ξανάρθουμε. Γιατί η Θήβα δεν τελειώνει. Μονάχα ξεκινά.
