Ούτε καρφίτσα δεν έπεφτε στην αίθουσα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, στην οδό Ακαδημίας, το πρωί της Κυριακής. Η συγκίνηση ήταν διάχυτη, το ενδιαφέρον οξύ και βαθύ, καθώς η αρχαιολόγος της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου, Δανάη Κοντοπόδη, παρουσίαζε στο πολυπληθές ακροατήριο τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της ανασκαφής στον λόφο της Παπούρας, στη θέση «Σωρός».
Περισσότεροι από 1200 άνθρωποι – επιστήμονες, φοιτητές, πολίτες, άνθρωποι του πολιτισμού – παρακολουθούσαν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τη σταδιακή αποκάλυψη ενός μνημείου που, όπως όλα δείχνουν, έρχεται να ανατρέψει όσα γνωρίζαμε για τις απαρχές του μινωικού πολιτισμού και, ευρύτερα, της προϊστορίας του Αιγαίου.
Η αίθουσα σείστηκε όταν η κ. Κοντοπόδη παρουσίασε τα πρώτα σχέδια και φωτογραφίες του ευρήματος: ένα μνημειακό κυκλικό κτήριο, διαμέτρου σχεδόν πενήντα μέτρων, με επτά επάλληλους δακτυλίους, που διαμορφώνουν έναν αρχιτεκτονικό λαβύρινθο χωρίς προηγούμενο στον χώρο του Αιγαίου. Ένα οικοδόμημα που, όπως σωστά παρατήρησε, «τεκμηριώνει το υψηλό τεχνικό και πολιτιστικό επίπεδο των Μινωιτών ήδη πριν από την εμφάνιση των γνωστών ανακτόρων της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων».
Η μορφή του μνημείου – ένας κύκλος μνήμης και δύναμης
Η περιγραφή του μνημείου προκαλεί δέος ακόμη και στους πλέον έμπειρους αρχαιολόγους. Στην κορυφή του λόφου της Παπούρας, ο κυκλικός όγκος υψώνεται με σωζόμενο ύψος 2,85 μ. και καταλαμβάνει έκταση περίπου 1.800 τ.μ.. Οι επτά λιθόκτιστοι δακτύλιοι οργανώνονται σε τρεις ζώνες: την Ζώνη Α, τον κεντρικό θόλο με σταυροειδή διάταξη τεσσάρων θαλάμων· τη Ζώνη Β, με τα περιφερειακά δωμάτια που αναπτύσσονται ακτινωτά γύρω από τον πυρήνα· και την εξωτερική Ζώνη Γ, που σχηματίζει βαθμιδωτή κρηπίδα, θυμίζοντας περισσότερο ζιγκουράτ της Μεσοποταμίας παρά γνωστό μινωικό τύπο.
Η τεχνική δόμησης με ακατέργαστους λίθους του βουνού, συνδεδεμένους με πηλώδες κονίαμα, δείχνει τη γνώση της τοπικής γεωλογίας και την εξαιρετική οργάνωση μιας κοινωνίας που μπορούσε να επιστρατεύσει εργατικό δυναμικό, σχεδιασμό και, αναμφίβολα, αστρονομικές και γεωμετρικές γνώσεις. Η νοητή ευθεία που συνδέει τις δύο κύριες εισόδους, στη ΝΔ και ΒΑ πλευρά, καταλήγει ακριβώς στο κέντρο του σταυρού – μια σύμπτωση που σίγουρα δεν είναι τυχαία. Η συμμετρία, η κυκλικότητα, η ιεραρχημένη δόμηση υποδεικνύουν τελετουργική χρήση, ίσως συνδεδεμένη με συμποσιακές ή μυητικές τελετές.
Ανάμεσα στα ευρήματα ξεχωρίζουν αγγεία κεραμικής, μικρογραφικά κύπελλα, προχοΐσκες και ένα τελετουργικό αγγείο σε μορφή πτηνού – ενισχύουν αυτή την ερμηνεία. Εδώ, στον κύκλο της Παπούρας, φαίνεται πως οι κάτοικοι της Πεδιάδας συγκεντρώνονταν περιοδικά, για να συμμετάσχουν σε κοινές τελετές, θυσίες ή συμποσιακές πρακτικές, που συντηρούσαν την κοινωνική συνοχή και την ιεραρχία των πρώιμων μινωικών κοινοτήτων.
Από το φως των γενιών στη σιωπή των αιώνων
Η χρονολόγηση του μνημείου στην προανακτορική περίοδο (3000–1700 π.Χ.) ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη μελέτη της κοινωνικής οργάνωσης της Μινωικής Κρήτης. Αν πράγματι πρόκειται για έργο γενιών που επιδίωκαν την προβολή και το κύρος μέσα από μνημειακές κατασκευές, τότε η Παπούρα εντάσσεται σε ένα προανακτορικό τοπίο εξουσίας και μνήμης, όπου το κύρος δεν απορρέει μόνο από την κατοχή υλικών αγαθών αλλά και από την ικανότητα να δημιουργείς αιώνια οικοδομήματα.
Εντούτοις, αυτό που συγκλονίζει περισσότερο είναι η συνεχής φροντίδα του μνημείου. Για αιώνες, γενιές ανθρώπων ανακατασκεύαζαν, υποστήλωναν, επιδιόρθωναν τους τοίχους και τα περιμετρικά αναλήμματα. Αυτή η διαρκής μέριμνα δηλώνει πως η Παπούρα δεν ήταν απλώς ένα παλαιό οικοδόμημα, αλλά ένας ζωντανός τόπος μνήμης – ένα σημείο αναφοράς της συλλογικής ταυτότητας των κατοίκων. Ακόμη και στους αρχαϊκούς χρόνους, όταν οι Μινωικές παραδόσεις είχαν πια σβήσει, κεραμεική του 7ου και 6ου αι. π.Χ. μαρτυρεί ότι ο χώρος εξακολουθούσε να τιμάται ως ιερός ή συμβολικός.
Η Παπούρα ως μνημείο ταυτότητας
Η σημασία του μνημείου ξεπερνά κατά πολύ τα όρια της Κρήτης. Πρόκειται για μοναδικό αρχιτεκτονικό τύπο στον χώρο του Αιγαίου, που βρίσκει αναλογίες μόνο στα κυκλικά οικοδομήματα της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μεσοποταμία, τη Συρία και το Ομάν, ή ακόμη πιο πίσω, στις νεολιθικές κυκλικές περιφράξεις της Ευρώπης. Αν επιβεβαιωθεί η πρώιμη χρονολόγηση, τότε η Παπούρα γεφυρώνει δύο κόσμους – τον ανατολικό και τον αιγαιακό – αποδεικνύοντας ότι η Κρήτη υπήρξε κρίκος μιας ευρύτερης πολιτισμικής αλυσίδας που συνένωνε λαούς και τεχνολογίες πολύ πριν την άνθηση των ανακτόρων.
Αλλά ακόμη και πέρα από τη συγκριτική αρχαιολογία, η Παπούρα αγγίζει κάτι βαθύτερο: την ανθρώπινη ανάγκη της κυκλικότητας, της επιστροφής, της μνήμης. Ο κύκλος των λίθων είναι ο ίδιος ο κύκλος του χρόνου, μέσα στον οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να εγγράψουν την παρουσία τους. Εκεί, στην κορυφή του λόφου, ο άνθρωπος της προϊστορίας ύψωνε την πίστη του στον ουρανό. Σήμερα, ο άνθρωπος της τεχνολογίας ετοιμάζεται να στήσει κεραίες και ραντάρ. Το ερώτημα είναι: ποια φωνή θα επικρατήσει; Του κέρδους ή της συνέχειας;
Η αρχαιολογία δεν είναι πολυτέλεια
Όμως η ουσία δεν βρίσκεται στα χειροκροτήματα. Βρίσκεται στη δέσμευση – ότι η Πολιτεία δεν θα επιτρέψει να χαθεί ένα τέτοιο μνημείο για χάρη μιας ακόμη «ανάπτυξης» χωρίς μέτρο. Η Παπούρα δεν είναι εμπόδιο στην πρόοδο είναι η ψυχή της προόδου, η υπενθύμιση ότι ένας λαός που ξεχνά το παρελθόν του χάνει τον προσανατολισμό του και παραπαίει στο μέλλον.
Το μνημείο και το βλέμμα προς τον ουρανό
Δεν είναι τυχαίο ότι ο λόφος της Παπούρας δεσπόζει σε μια περιοχή που εποπτεύει ολόκληρη την Πεδιάδα, από τη Σμαρίου έως τον Γιούχτα. Τοπογραφικά και συμβολικά, το μνημείο βλέπει και φαίνεται· συνδέει γη και ουρανό, ανθρώπους και θεότητες. Ίσως εκεί, στα χρόνια της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, τελούνταν τελετές αναγέννησης του χρόνου, ίσως κύκλοι μουσικής, φωτιάς και τροφής, που αναπαριστούσαν τον κύκλο της ζωής.
Η ύπαρξη σταυροειδούς σχεδίου στον πυρήνα, η θολωτή κάλυψη και οι ομόκεντροι δακτύλιοι δεν μπορούν να ερμηνευτούν μόνο ως λειτουργικά στοιχεία· εμπεριέχουν συμβολισμό – ένα αρχέτυπο που απαντά σε πλήθος πολιτισμών, από τη Μεσοποταμία έως τη Θήρα. Αν πράγματι η Παπούρα λειτούργησε ως ιερό συλλογικών τελετών, τότε είναι ίσως το παλαιότερο γνωστό δείγμα παν-κοινοτικής ιερής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη.
Η αρχαιολογία ως ηθική πράξη
Η εκδήλωση της Αθήνας απέδειξε ότι η Παπούρα έχει ήδη γίνει σύμβολο. Όχι μόνο αρχαιολογικό, αλλά και πολιτισμικό, κοινωνικό, ηθικό. Στον λόγο της κ. Κοντοπόδη, όπως και στα βλέμματα όσων την άκουγαν, διέκρινες κάτι σπάνιο: την πίστη ότι ακόμη και σήμερα, σε μια εποχή φθοράς και κυνισμού, υπάρχουν άνθρωποι που υπερασπίζονται τις πέτρες όχι γιατί είναι παλιές, αλλά γιατί είναι δικές μας – κομμάτι της κοινής μας ψυχής.
Δεν είναι, ωστόσο, μόνο η αρχαιολογική σπουδαιότητα του μνημείου που συγκίνησε το ακροατήριο. Είναι και η δραματική επικαιρότητα του ζητήματος. Ο λόφος της Παπούρας απειλείται από τα σχέδια τοποθέτησης ραδιοβοηθημάτων του Νέου Αεροδρομίου Ηρακλείου. Οι μελέτες του Υπουργείου Ανάπτυξης, όπως παρουσιάστηκαν στην εκδήλωση, δείχνουν ότι τα προβλεπόμενα «προστατευτικά όρια» των 100 μέτρων δεν επαρκούν για την ουσιαστική διαφύλαξη του αρχαιολογικού τοπίου.
Μετά το τέλος της εκδήλωσης, δεκάδες παρευρισκόμενοι βγήκαν στους δρόμους, βρέθηκαν στα Προπύλαια και πορεύτηκαν ως το Σύνταγμα, κρατώντας πανό με το σύνθημα «Σώστε την Παπούρα – Σώστε τη Μνήμη». Ήταν μια από εκείνες τις στιγμές όπου η αρχαιολογία παύει να είναι ψυχρή επιστήμη και γίνεται ηθική πράξη, δημόσιο χρέος, φωνή ζωής απέναντι στη λήθη.
Η εκδήλωση στην Αθήνα αποτέλεσε ορόσημο στον κοινό αγώνα αρχαιολόγων, επιστημόνων, φορέων και πολιτών για τη διάσωση και ανάδειξη της Παπούρας, ενός μοναδικού μνημείου της προϊστορικής Κρήτης, που αναγνωρίζεται πλέον και σε διεθνές επίπεδο.
Στην Αθήνα βρέθηκε πολυμελής αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Δήμαρχο Μινώα Πεδιάδας Βασίλη Κεγκέρογλου, τον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου, Αντιδημάρχους, Δημοτικούς Συμβούλους, Προέδρους Κοινοτήτων, καθώς και μέλη φορέων και συλλόγων της περιοχής.
Από τον πολιτικό κόσμο το παρόν έδωσε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Νίκος Ανδρουλάκης, οι βουλευτές Μιλένα Αποστολάκη, Ελένη Βατσινά, Δημήτρης Μάντζος, Παύλος Χρηστίδης, Μανόλης Χριστοδουλάκης από το ΠΑΣΟΚ, Σία Αναγνωστοπούλου από τον ΣΥΡΙΖΑ, ο Πρόεδρος του Κινήματος Δημοκρατίας Στέφανος Κασσελάκης, ο Αντιπεριφερειάρχης Νίκος Συριγωνάκης, η Πρόεδρος της Παγκρητίου Ενώσεως Ρένα Βασιλάκη και η Αντιπρόεδρος Μαρίνα Καλαϊτζάκη, ο Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας κρητικών Σωματείων Μανώλης Πατεράκης, μέλη του Συλλόγου Πεδιαδιτών Αθήνας και όλων των Κρητικών Συλλόγων, εκπρόσωποι αρχαιολογικών, επιστημονικών και πολιτιστικών φορέων και πλήθος πολιτών που στήριξαν με την παρουσία τους τον κοινό αγώνα για τη διάσωση του μνημείου.
Η Παπούρα δεν ανήκει μόνο στους αρχαιολόγους. Ανήκει σε όλους όσοι πιστεύουν πως ο πολιτισμός δεν είναι διακοσμητικό αλλά θεμέλιο ύπαρξης. Αν χαθεί, θα χαθεί μαζί της ένα πολύτιμο νήμα που μας ενώνει με την πρώτη αναλαμπή του μινωικού κόσμου.
Και τότε, ίσως να ’χουμε πια χτίσει πολλά αεροδρόμια, μα δεν θα ’χουμε πού να σταθούμε.
Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης, αρχαιολόγος.
