Η Μπάια της Καμπανίας, χτισμένη σε μια ηφαιστειακή εύφορη γη, υπήρξε από τον 2ο αι. π.Χ. έως και την ύστερη αρχαιότητα ο απόλυτος προορισμός της ρωμαϊκής ελίτ. Εδώ συνέρρεαν αυτοκράτορες, στρατηγοί, λόγιοι και ποιητές, εδώ η πολυτέλεια συνάντησε την ακολασία, το μέτρο συναντούσε την υπερβολή. Ο Σέξτος Προπέρτιος την χαρακτήρισε «δίνη πολυτέλειας», ενώ οι ηθικολόγοι συγγραφείς την κατέκριναν ως «λιμάνι ακολασίας». Όμως για τους Ρωμαίους αριστοκράτες ήταν η «Ριβιέρα» της εποχής τους, ένας τόπος όπου τα νερά θεράπευαν το σώμα και η κοινωνική επίδειξη αναζωογονούσε το πνεύμα.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναδύεται σήμερα ένα εύρημα σπάνιο: το λεγόμενο «Λουτρό του Κικέρωνα», μια αίθουσα θερμών λουτρών που βρέθηκε σε εξαιρετική κατάσταση κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ανακαλύφθηκε από δύτες στο βυθισμένο τμήμα της πόλης, στον κόλπο που οι Ρωμαίοι ονόμαζαν Portus Iulius. Το εύρημα έρχεται να φωτίσει εκ νέου όχι μόνο την αρχιτεκτονική δεξιοτεχνία των Ρωμαίων, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν την πολυτέλεια, την υγεία και την κοινωνική ζωή.
Η Μπάια και η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική της πολυτέλειας
Η αρχιτεκτονική της Μπάιας δεν υπήρξε απλώς λειτουργική. Ήταν το αποκορύφωμα μιας κοινωνίας που ήξερε να οικοδομεί σύμβολα ισχύος και απόλαυσης. Οι Ρωμαίοι αρχιτέκτονες εκμεταλλεύτηκαν το ηφαιστειακό υπέδαφος της περιοχής, δημιουργώντας συγκροτήματα με θολωτές κατασκευές, περιστύλια, κρήνες και θερμαινόμενες δεξαμενές.
Ο Νέρων, λέγεται, διέθετε εδώ μια περιστρεφόμενη αίθουσα συμποσίων — έναν πρόδρομο της «Χρυσής Οικίας(Domus Aurea)» της Ρώμης. Οι ιδιωτικές βίλες έμοιαζαν περισσότερο με παλάτια: μάρμαρα, πολύχρωμα μωσαϊκά και κήποι που κατέβαιναν έως τη θάλασσα.
Μέσα σε αυτή τη σύνθεση, το «Λουτρό του Κικέρωνα» δεν ήταν απλώς ένας χώρος καθαριότητας· ήταν τελετουργικό πέρασμα από τη δροσιά του frigidarium στη θαλπωρή του caldarium. Ήταν μια εμπειρία που συνδύαζε την αναζωογόνηση του σώματος με την κοινωνική επίδειξη και την αισθητική απόλαυση.
Η έπαυλη του Κικέρωνα
Ο Μάρκος Τούλλιος Κικέρων, ο επιφανής ρήτορας, φιλόσοφος και πολιτικός, διέθετε στη Μπάια μια εξοχική κατοικία. Εκεί, μακριά από τη θορυβώδη Ρώμη, μπορούσε να στοχαστεί, να συγγράψει, να αναζητήσει την αρμονία που τόσο συχνά υμνούσε στους λόγους του. Σε επιστολές του προς τον φίλο του Αττικό, μιλά με νοσταλγία για τη θαλπωρή της παραθαλάσσιας ζωής, για την ανάπαυση που του προσέφεραν τα ιαματικά νερά.
Είναι συγκινητικό να σκεφτεί κανείς πως το ίδιο νερό που του χάρισε στιγμές ανάπαυλας, σήμερα καλύπτει τα μωσαϊκά της βίλας του. Το υγρό στοιχείο, που υπήρξε πηγή ζωής, έγινε φύλακας μνήμης. Στον βυθό της Μπάιας, το όνομα του Κικέρωνα δεν αντηχεί πια σε ρητορικές αίθουσες, αλλά σε μια σιωπηλή υποβρύχια αίθουσα που εξακολουθεί να μαρτυρά την παρουσία του.
Το ψηφιδωτό και η υποβρύχια αίθουσα
Σήμερα, μόλις τρία μέτρα κάτω από την επιφάνεια, διασώζεται ένα ψηφιδωτό δάπεδο εξαιρετικής ποιότητας. Οι ψηφίδες, αν και φθαρμένες από τον χρόνο και το αλάτι, παραμένουν σε θέση, συνθέτοντας γεωμετρικά μοτίβα που μαρτυρούν τον πλούτο και το γούστο των ιδιοκτητών.
Το ψηφιδωτό δεν είναι απλώς διακοσμητικό. Λειτουργεί σαν μια σιωπηλή αφήγηση του παρελθόντος που μας υπενθυμίζει ότι η πολυτέλεια για τους Ρωμαίους δεν σταματούσε στα μάτια, αλλά απλωνόταν παντού, ακόμη και κάτω από τα γυμνά τους πόδια.
Το υπόκαυστο
Πιο εντυπωσιακό ακόμη είναι το σύστημα θέρμανσης που βρέθηκε σχεδόν άθικτο. Το υπόκαυστο (hypocaustum) ήταν ένας μηχανισμός εξαιρετικής ευφυΐας: ο θερμός αέρας από έναν κλίβανο κυκλοφορούσε κάτω από το ανυψωμένο δάπεδο, στηριζόμενο σε μικρούς πλίνθινους πυλώνες (pilae). Από εκεί, περνούσε σε σωλήνες ενσωματωμένους στους τοίχους (tubuli), ώστε η θερμότητα να απλώνεται σε όλο τον χώρο.
Το αποτέλεσμα ήταν μια αίθουσα όπου η θερμοκρασία ρυθμιζόταν με ακρίβεια, δημιουργώντας συνθήκες αντίστοιχες μιας σύγχρονης σάουνας. Σήμερα θα μιλούσαμε για ενδοδαπέδια θέρμανση που οι Ρωμαίοι την εφάρμοζαν ήδη από τον 1ο αι. π.Χ. Η επιβίωση αυτού του συστήματος κάτω από το νερό είναι από μόνη της θαύμα: δείχνει ότι η τεχνογνωσία, όταν είναι στιβαρή, μπορεί να αντέξει χιλιετίες.
Η αργή καθίζηση και η μνήμη
Η Μπάια δεν χάθηκε από ανθρώπινη καταστροφή, αλλά από την ίδια τη γεωλογία της. Το φαινόμενο της αργής καθίζησης (bradyseism) κατέβασε τμήματα της ακτής κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, βυθίζοντας βίλες, ναούς και λουτρά. Έτσι, αυτό που υπήρξε άλλοτε το πιο κοσμοπολίτικο θέρετρο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, σήμερα αποτελεί ένα από τα ελάχιστα υποβρύχια αρχαιολογικά πάρκα στον κόσμο. Το νερό, που σκέπασε την πόλη, έγινε και ο καλύτερος φύλακας. Αντί να καταστραφούν, πολλά μνημεία διατηρήθηκαν κάτω από την σιωπή της θάλασσας. Οι δύτες που περιδιαβαίνουν ανάμεσα στις κολώνες και τα μωσαϊκά γίνονται μάρτυρες μιας πόλης που άλλαξε διάσταση αλλά όχι ουσία: από κέντρο ακολασίας μετατράπηκε σε τόπο μνήμης.
Το παρελθόν αναδύεται
Η ανεύρεση του Λουτρού του Κικέρωνα δεν είναι απλώς ένα αρχαιολογικό εύρημα. Είναι μια γέφυρα ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Μας υπενθυμίζει ότι η αρχαιότητα δεν ανήκει σε μια μακρινή, σιωπηλή εποχή, αλλά συνομιλεί ακόμη μαζί μας.
Ο Κικέρωνας, ο άνθρωπος που έδωσε λόγο στη res publica, ο φιλόσοφος που μίλησε για τα όρια της εξουσίας και τη σημασία της αρετής, εμφανίζεται εδώ όχι μέσα από ένα χειρόγραφο, αλλά μέσα από ένα δωμάτιο θερμών λουτρών. Το ψηφιδωτό, οι πλίνθινοι πυλώνες, οι σωλήνες του υπόκαυστου γίνονται οι νέοι του λόγοι· σιωπηλοί, αλλά εξίσου εύγλωττοι.
Η Μπάια δεν είναι πια τόπος ακολασίας, αλλά τόπος ανάμνησης. Και το Λουτρό του Κικέρωνα δεν είναι μόνο ένας υποβρύχιος θησαυρός· είναι η απόδειξη ότι η ιστορία αναδύεται διαρκώς, προσφέροντάς μας όχι απλώς γνώση, αλλά και στοχασμό για τη θέση μας μέσα στον χρόνο.
*Ο Κων/νος Χ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
