Με φόντο το Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και την αύρα της καλοκαιρινής νύχτας, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός επανήλθε δυναμικά στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2025. Δεν ήταν απλά μια παράσταση, αλλά ένα έργο – εμπειρία: «Ο Ξένος», βασισμένος στις ραψωδίες ζ, η και θ της Οδύσσειας του Ομήρου.
Η σκηνοθετική του ματιά, λιτή αλλά βαθιά ποιητική, προσκάλεσε το κοινό να βιώσει ξανά τη θεμελιώδη ιδέα της φιλοξενίας μέσα από το βλέμμα του Οδυσσέα. Ταυτόχρονα, μας υπενθύμισε το διαχρονικό ρίγος του να είσαι «άλλος» σε ξένη γη. Ο Μαρμαρινός, με αυτό το έργο, επέστρεψε σε μια νέα, ποιητική συνάντηση με τη ρίζα της θεατρικής εμπειρίας, μετατρέποντας τον θεατή σε συνταξιδιώτη στο αέναο ταξίδι του Οδυσσέα.
Μία από τις πιο αξιοσημείωτες πτυχές της παράστασης ήταν ο εμφανής σεβασμός στον ιερό χώρο που τη φιλοξένησε. Ο σκηνικός χώρος ακολούθησε πιστά την αρχή του «λιγότερου είναι περισσότερο». Το σκηνικό ήταν λιτό, αλλά ταυτόχρονα μεταβαλλόμενο, σαν να επέτρεπε στον ίδιο τον αρχαίο χώρο να «αναπνέει» και να υπηρετεί την αφήγηση.
Λίγες καλαμιές, ένας διάδρομος για τους μουσικούς που μετατρέπονταν σε τραπεζαρία, ένα κατάρτι, ένα τεράστιο πανί και μια οθόνη που προέβαλλε στίχους, συνέθεταν ένα περιβάλλον που υποστήριζε την ατμόσφαιρα χωρίς ποτέ να την επισκιάζει. Η μουσική συνοδεία δεν ήταν απλή υπόκρουση. Ενσωματώθηκε πλήρως στον ιστό της αφήγησης, καλώντας το κοινό να γίνει μέρος του συνόλου, όχι απλός παρατηρητής από απόσταση.
Από τη Ναυσικά στον Δημόδοκο: Η πορεία του «Ξένου» στις ραψωδίες
Η παράσταση εστιάζει στην ανασκαφή τριών εμβληματικών ραψωδιών της Οδύσσειας: της ζ, της η και της θ.
Ο ναυαγός και εξαντλημένος Οδυσσέας φτάνει στη χώρα των Φαιάκων, όπου τον βρίσκει η Ναυσικά, κόρη του βασιλιά Αλκίνοου. Η συνάντησή τους, γεμάτη ευγένεια και αξιοπρέπεια, αποτελεί την αρχή της επανένταξης του Οδυσσέα στον πολιτισμένο κόσμο, έστω και ανώνυμα.
Με τη βοήθεια της Αθηνάς, ο Οδυσσέας φτάνει στο παλάτι του Αλκίνοου. Η θερμή υποδοχή από τον βασιλιά και τη βασίλισσα Αρήτη, παρά την άγνωστη ταυτότητά του, υπογραμμίζει τη φιλοξενία των Φαιάκων, εν αναμονή της αποκάλυψης του ξένου.
Οι αγώνες που διοργανώνονται προς τιμήν του ξένου αναδεικνύουν την ανδρεία του Οδυσσέα. Η συγκίνηση που του προκαλεί το τραγούδι του αοιδού Δημόδοκου για τον Τρωικό Πόλεμο οδηγεί στην αποκάλυψη της ταυτότητάς του και την έναρξη της αφήγησης των περιπετειών του. Οι αγώνες προς τιμήν του και το τραγούδι του Δημόδοκου οδηγούν στην αποκάλυψη: τα δάκρυα του Οδυσσέα, καθώς ακούει την ιστορία του Τρωικού Πολέμου, αποκαλύπτουν τον άνθρωπο πίσω από τον ήρωα.
Αυτές οι ραψωδίες αποτελούν ένα κρίσιμο σημείο στην Οδύσσεια, σηματοδοτώντας τη μετάβαση του Οδυσσέα από την περιπλάνηση στην αρχή της επιστροφής.
Ένας απρόσμενος επίλογος
Ο θίασος του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (ΚΘΒΕ) και του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου (ΘΟΚ), σε μια συμπαραγωγή υψηλής αισθητικής και δέσμευσης, ανέδειξε με ευαισθησία τα βαθύτερα στρώματα του ποιητικού κειμένου. Οι ερμηνείες χαρακτηρίζονταν από έντονη σωματικότητα και αφοσίωση, δίνοντας «σάρκα και οστά» στο όραμα του σκηνοθέτη.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακή, και αναμφισβήτητα η πιο συγκινητική στιγμή της βραδιάς, ήταν η σκηνοθετική επιλογή να μην αποχωρήσει ο θίασος στο τέλος. Αντίθετα, όλοι οι ηθοποιοί παρέμειναν σιωπηλοί στη σκηνή, μέχρι να αποχωρήσει και ο τελευταίος θεατής. Μια κίνηση βαθύτατου σεβασμού και ταπεινότητας, που μεταμόρφωσε το τέλος της παράστασης σε μια σιωπηλή συνομιλία, μια κοινή εμπειρία που ξεπέρασε τα όρια της σκηνής και της πλατείας. Μια χειρονομία που θα μείνει χαραγμένη στη μνήμη.
Λιτότητα, διάρκεια και η σύγχρονη ανάγνωση
Παρότι η παράσταση τίμησε τον ρυθμό της αρχαίας ποίησης, η διάρκειά της κούρασε σε κάποια σημεία. Κάποιοι θεατές αποχώρησαν νωρίτερα, γεγονός που ίσως υποδηλώνει ότι μια πιο συμπυκνωμένη εκδοχή θα μπορούσε να αναδείξει ακόμη πιο έντονα την ουσία του έργου. Ωστόσο, αυτό δεν αναιρεί τη συνολική ποιότητα και τον προβληματισμό που δημιούργησε.
Ο «Ξένος» του Μαρμαρινού δεν είναι απλώς ο Οδυσσέας του Ομήρου. Είναι ο πρόσφυγας, ο ταξιδιώτης, ο άνθρωπος που φτάνει κάπου άγνωστος και πρέπει να αποδείξει την αξία του για να γίνει δεκτός. Όπως τόνισε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός σε συνέντευξή του «Από μια κοινωνία της αιδούς, γίναμε μια κοινωνία της ξεδιαντροπιάς».
Σε μια εποχή όπου όλα είναι θόρυβος, ο «Ξένος» επιλέγει τη σιωπή, την ουσία και την επανασύνδεση με τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Μια θεατρική πρόταση, που επαναφέρει στον σύγχρονο διάλογο την έννοια του ξένου, της μνήμης και της φιλοξενίας, χωρίς να αποδομεί τον Όμηρο, αλλά επανασυνδέοντάς τον με τον σημερινό θεατή.
