Μια συγκλονιστική τοιχογραφία στην Πομπηία φέρνει στο φως τον μύθο του Φρίξου και της Έλλης και φωτίζει τις τελευταίες στιγμές μιας πόλης που θάφτηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου.
Γράφει ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης*
Κάποιες φορές, η Ιστορία δεν διασώζει μόνο γεγονότα· διασώζει ψίθυρους, βλέμματα, ψυχές που στροβιλίζονται στον χρόνο και αναδύονται απρόσμενα από τις στάχτες. Στην αρχαία Πομπηία, μια πόλη-σύμβολο του ρωμαϊκού κόσμου, που αφανίστηκε το 79 μ.Χ. από την καταστροφική έκρηξη του Βεζούβιου, ήρθε πρόσφατα στο φως μια εξαιρετική τοιχογραφία που απεικονίζει τον μύθο του Φρίξου και της Έλλης.
Κάτω από το ηφαιστειακό πέπλο του Βεζούβιου, η Οικία της Λήδας και του Κύκνου, στη Regio V της Πομπηίας, συνεχίζει να αποκαλύπτει κομμάτια μιας καθημερινότητας που δεν χάθηκε, απλώς πάγωσε στον χρόνο. Οι πρόσφατες αρχαιολογικές εργασίες ανασκαφής και αποκατάστασης έφεραν στο φως όχι μόνο νέους χώρους και δύο νέες οικίες, αλλά και μια τοιχογραφία σχεδόν άθικτη, που αναπαριστά τον μύθο του Φρίξου και της Έλλης.
Η τοιχογραφία —σπάνιο δείγμα του τέταρτου ρυθμού της ζωγραφικής από την Πομπηία— βρέθηκε στη λεγόμενη νότια οικία σε σχέση με την Οικία της Λήδας και του Κύκνου, σε έναν χώρο που περιλάμβανε τις fauces (είσοδο), ένα πλάγιο cubicolum και ένα αίθριο (atrium), όπου υπήρχε και μικρό λαράριο κοντά σε ίχνη σκάλας. Εκεί, στο βάθος του δωματίου, εμφανίστηκε η εικόνα: ο Φρίξος και η Έλλη πάνω στον χρυσόμαλλο κριό, τη στιγμή της φυγής τους. Η Έλλη, λίγο πριν τη δραματική στιγμή της πτώσης της στα νερά του Ελλησπόντου, αποτυπωμένη με συγκλονιστική λεπτομέρεια.
Η αισθητική αξία του έργου είναι εμφανής: ζωντανά χρώματα, λεπτομέρειες που ξεπερνούν το συνηθισμένο διακοσμητικό επίπεδο. Αλλά αυτό που πραγματικά καθηλώνει είναι το τι αφηγείται: την τραγωδία, τη διάσωση, την απώλεια. Μια εικόνα δεν είναι μόνο προϊόν της τέχνης αλλά και πολιτιστικής ταυτότητας. Ένας μύθος τυπικός της αρχαίας Ελλάδας, αλλά και της Πομπηίας, όπου η ελληνική μυθολογία είναι πανταχού παρούσα. Οι τοιχογραφίες δεν είναι μόνο αισθητικά στοιχεία — είναι αναπαραστάσεις ενός κόσμου που ήθελε, έστω και μέσα σε απλές κατοικίες, να μιμηθεί τον τρόπο ζωής των ρωμαϊκών αριστοκρατικών ελίτ.
Ο μύθος του Φρίξου και της Έλλης – μια διαχρονική ιστορία προσφυγιάς
Στον πυρήνα της αφήγησης βρίσκεται ένας από τους πιο ανθρώπινους μύθους της ελληνικής μυθολογίας. Ο Φρίξος και η Έλλη, παιδιά του βασιλιά Αθάμαντα και της Νεφέλης, διώκονται από την ζηλόφθονη μητριά τους, Ινώ. Για να τα σώσει, η Νεφέλη στέλνει έναν ιπτάμενο χρυσό κριό. Πάνω του διαφεύγουν προς την Κολχίδα — όμως μόνο ο Φρίξος φτάνει. Η Έλλη πέφτει στον πορθμό που έκτοτε θα φέρει το όνομά της: Ελλήσποντος.
Η θεματική της τοιχογραφίας αγγίζει βαθιά χορδή: προσφυγιά, απώλεια, ελπίδα και μοίρα. Και είναι ιδιαίτερα συγκινητικό ότι αυτή η απεικόνιση βρέθηκε σε ένα σπίτι όπου, όπως δείχνουν τα στοιχεία, οι άνθρωποι επιχείρησαν απεγνωσμένα να σωθούν — τοποθετώντας κρεβάτια διαγωνίως σε πόρτες, κλείνοντας διαδρόμους, προσπαθώντας να εμποδίσουν την είσοδο της ηφαιστειακής τέφρας, όπως και η Έλλη. Η φυγή τους απέτυχε. Και έτσι, η Έλλη πέφτει ξανά — αυτήν τη φορά, στο πέλαγος της Ιστορίας.Η τραγική ισορροπία του μύθου βρίσκει αντήχηση στο ίδιο το παρελθόν της Πομπηίας.
Η συγκεκριμένη παράσταση ήταν δημοφιλής στην Πομπηία της ρωμαϊκής εποχής και μια σπάνια περίπτωση τέχνης που λειτουργεί και ως μαρτυρία ιστορική και ως ψυχογράφημα εποχής. Τα χρώματα της τοιχογραφίας παραμένουν ζωντανά. Οι λεπτομέρειες στο πρόσωπο της Έλλης, στο σώμα του κριού, στο απελπισμένο άγγιγμα προς τον αδελφό της, καθηλώνουν. Είναι η υψηλή τέχνη που συγκλονίζει αλλά και η ιστορία που δεν σβήνει. Η αναπαράσταση του χρυσόμαλλου δέρατος, που αργότερα θα γίνει αιτία της Αργοναυτικής Εκστρατείας, ανοίγει έναν ευρύτερο κύκλο ερμηνειών.
Η Casa di Leda και οι δύο νέες domus
Οι εργασίες δεν περιορίστηκαν στο σημείο του ευρήματος. Στο βόρειο τμήμα της ίδιας περιοχής αποκαλύφθηκε η λεγόμενη βόρεια οικία (Domus Settentrionale), με έξι χώρους συνδεδεμένους με ένα αίθριο (atrium). Εκεί βρέθηκαν τερακότες, τοιχογραφίες με νεκρές φύσεις και λίμνες, όλα του τέταρτου ρυθμού της ζωγραφικής από την Πομπηία.
Επιπλέον, αποκαλύφθηκαν νέοι χώροι της ίδιας της Οικίας της Λήδας και του Κύκνου, που ήταν ήδη γνωστή από το διάσημο εύρημα της Λήδας και του Κύκνου το 2018. Σήμερα, οι νέες αίθουσες περιλαμβάνουν ένα tablinum (γραφείο), διάδρομο προς τα υπηρετικά δωμάτια και έναν μικρό τετράγωνο χώρο — όλα διακοσμημένα με πλούσια ζωγραφική τέταρτου ρυθμού της Πομπηίας. Ο μύθος, η τέχνη και η καθημερινή ζωή των κατοίκων της ενώνονται σε ένα ενιαίο αφήγημα που δεν εξαντλείται σε πέτρες και στάχτες. Οι νέες ανασκαμμένες οικίες θα ενταχθούν σταδιακά στις επισκέψιμες διαδρομές του Αρχαιολογικού Πάρκου της Πομπηίας. Η εμπειρία για τους επισκέπτες δεν θα είναι απλώς αισθητική. Θα είναι συμμετοχική. Ο μύθος της Έλλης —της κοπέλας που έπεσε, της στιγμής που κάποιος δεν τα κατάφερε— θα καθρεφτίζεται σε κάθε τοίχο.
Η αρχαιολογική αξία της τοιχογραφίας στην Πομπηία
Η τελευταία ανακάλυψη με την ιστορία της Έλλης και του Φρίξου δεν είναι απλώς ένας μύθος της αρχαιότητας αλλά προσθέτει ένα ακόμα κρίκο στη μακριά πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Είναι η συμβολική αντανάκλαση της ανθρώπινης μοίρας: κάποιοι φεύγουν, κάποιοι πέφτουν, κάποιοι συνεχίζουν κουβαλώντας την ανάμνηση. Η οικία όπου βρέθηκε η τοιχογραφία θα ενταχθεί σύντομα στις επισκέψιμες διαδρομές του αρχαιολογικού Πάρκου της Πομπηίας. Πέρα όμως από την αισθητική αξία, η εμπειρία γίνεται βαθιά βιωματική για τον επισκέπτη. Ο πολιτιστικός τουρισμός στην Πομπηία μετατρέπεται σε βίωμα. Σε τόπο μνήμης και ταυτόχρονα αναστοχασμού.
Και η Πομπηία μάς θυμίζει ότι, ακόμη και μέσα στη στάχτη, οι εικόνες σώζονται, οι ιστορίες επιμένουν. Για αυτό και η τοιχογραφία του Φρίξου και της Έλλης στην Πομπηία δεν είναι απλώς μια ακόμη αρχαιολογική είδηση. Είναι η επανεμφάνιση μιας οικουμενικής εμπειρίας, σκαλισμένης στον τοίχο μιας πόλης που έμεινε για πάντα ζωντανή — γιατί δεν σταμάτησε να μιλάει.
*Ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
