Η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτεί το τέλος της Αποκριάς και την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής, της 40ήμερης νηστείας που προετοιμάζει τους πιστούς για το Πάσχα. Φέτος, η Καθαρά Δευτέρα εορτάζεται στις 3 Μαρτίου 2025, ενώ το Πάσχα «πέφτει» στις 20 Απριλίου.
Η ημέρα αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με παραδοσιακά έθιμα, όπως το σαρακοστιανό τραπέζι και το πέταγμα του χαρταετού, αν και φετός ο καιρός στην Αργολίδα τους τα “χάλασε”, αφού είναι βροχερός και δεν ενδείκνυται για το πέταγμα του χαρταετού.
Το όνομα και η προέλευσή της
Η ονομασία «Καθαρά Δευτέρα» προέρχεται από την παράδοση των πρώτων Χριστιανών, οι οποίοι την αντιμετώπιζαν ως μέρα κάθαρσης σώματος και ψυχής, ξεκινώντας τη νηστεία με πνευματική προετοιμασία. Παράλληλα, οι νοικοκυρές είχαν τη συνήθεια να καθαρίζουν τα μαγειρικά τους σκεύη με στάχτη, προκειμένου να απομακρύνουν τα υπολείμματα των μη νηστίσιμων φαγητών.
Τα Κούλουμα
Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ύπαιθρο είναι γνωστός ως «Κούλουμα», μια λέξη με αμφίβολη ετυμολογία. Σύμφωνα με τον λαογράφο Νικόλαο Πολίτη, προέρχεται από το λατινικό «Cumulus», που σημαίνει αφθονία ή τέλος. Πιστεύεται ότι το πρώτο αθηναϊκό γλέντι της Καθαράς Δευτέρας έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, χαρίζοντας στην ημέρα έναν ξεχωριστό χαρακτήρα.
Το σαρακοστιανό τραπέζι και η λαγάνα
Η νηστεία της Σαρακοστής ξεκινά με ένα πλούσιο τραπέζι γεμάτο νηστίσιμες γεύσεις. Η λαγάνα, το άζυμο ψωμί με την τραγανή υφή και το άρωμα του σουσαμιού, είναι το πιο χαρακτηριστικό έδεσμα της ημέρας, με ιστορία που χάνεται στην αρχαιότητα. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» αναφέρει ότι «Λαγάνα πέττεται» (δηλαδή «Λαγάνες ψήνονται»), ενώ ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος την περιγράφει ως «το γλύκισμα των φτωχών».
Άλλα παραδοσιακά εδέσματα της ημέρας περιλαμβάνουν τον ταραμά, τις ελιές, τα θαλασσινά, τη φασολάδα χωρίς λάδι και τον χαλβά, που προσφέρουν νοστιμιά και παράλληλα τηρούν τους κανόνες της νηστείας.
Η κυρά Σαρακοστή
Η κυρά Σαρακοστή είναι ένα παραδοσιακό ημερολόγιο που βοηθούσε τις παλιότερες γενιές να μετρούν τις εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Πρόκειται για μια χάρτινη ή ζυμωτή φιγούρα με επτά πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της Σαρακοστής, χωρίς στόμα, ώστε να συμβολίζει τη νηστεία.
Το πέταγμα του χαρταετού
Ένα από τα πιο αγαπημένα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας είναι το πέταγμα του χαρταετού, το οποίο έχει τόσο διασκεδαστικό όσο και συμβολικό χαρακτήρα. Στην ελληνική παράδοση, ο χαρταετός αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη ψυχή που υψώνεται προς τον Θεό, ενώ παλαιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά ανέβαινε, τόσο πιο πιθανό ήταν να εισακουστούν οι προσευχές τους.
Η καταγωγή του χαρταετού χάνεται στην αρχαιότητα, με αναφορές στον Έλληνα μαθηματικό Αρχύτα από τον Τάραντα, ο οποίος τον χρησιμοποιούσε για τις μελέτες του. Ωστόσο, η πιο διαδεδομένη θεωρία τον συνδέει με την Κίνα, όπου κατασκευαζόταν από μπαμπού και μετάξι, έχοντας ρόλο προστατευτικό απέναντι στα κακά πνεύματα.
